Oι Καθρέφτες στον Χόρχε Λουίς Μπόρχες

από http://www.λέσχη.gr/forum/content.php


Είναι γνωστό πως οι καθρέφτες, οι λαβύρινθοι κι οι τίγρεις στοιχειώνουν τον Χόρχε Λουίς Μπόρχες (Jorge Luis Borges) κι έτσι τα συναντάμε πολύ συχνά στα κείμενά του. Ο καθρέφτης είναι για τον Μπόρχες αντικείμενο σπουδαίο και μαγικό και στο διήγημα "Ο Καθρέφτης κι η Μάσκα" (El Espejo y la Máscara) ο βασιλιάς ανταμείβει τον βάρδο για το καταπληκτικό του έργο με έναν καθρέφτη. Είναι επίσης ιερός έτσι που να μπορεί να βρεθεί μέσα σ’ έναν όρκο:

Εκείνες τις νύχτες ορκίστηκα στον θεό που βλέπει με δύο πρόσωπα και σ’ όλους τους θεούς τού πυρετού και των καθρεφτών να πλέξω έναν λαβύρινθο γύρω από άνθρωπο που φυλάκισε τον αδερφό μου.
Ο Θάνατος κι η Πυξίδα (La Muerte y la Brújula)

α) ο Φόβος για τον Καθρέφτη

Οι καθρέφτες λοιπόν απασχολούν τον αγαπημένο συγγραφέα και τον φοβίζουν, πράγμα που το ομολογεί άλλωστε κι ο ίδιος στο ποίημά του "Οι καθρέφτες" (Los Espejos):

Σήμερα, ύστερα από τόσα αμήχανα έτη
Που κάτω απ’ το φεγγάρι περιπλανιέμαι
Ποια τύχη και ποια μοίρα, αναρωτιέμαι
Μ’ έκανε τάχα να φοβάμαι τον καθρέφτη*

*(αυτή όπως και όλες οι άλλες μεταφράσεις στο παρόν κείμενο είναι δικές μου απευθείας από το πρωτότυπο κι ευχαριστώ που τις υπομένετε)

Γιατί μπορεί όμως τάχα κάποιος να φοβάται έναν καθρέφτη; Πιστεύω πως πρόκειται για τον τρόμο που νοιώθει μια ανεπτυγμένη αντίληψη όταν έρχεται αντιμέτωπη με το άπειρο και την απάνθρωπη πρόκληση να το κατανοήσει. Όμοια με όταν, για παράδειγμα, καλούμαστε να χωρέσουμε στο πεπερασμένο μυαλό μας πως το σύμπαν είναι άπειρο και δεν τελειώνει πουθενά. Θυμάμαι πως στο μπάνιο, στο σπίτι που μεγάλωσα, είχαμε πάνω από το νεροχύτη ένα ντουλαπάκι που τα τρία φύλλα του ήταν καθρέφτες και που όταν άνοιγες τα ακριανά οι καθρέφτες αυτοί έρχονταν αντιμέτωποι και κοιτούσα εντυπωσιασμένος το παιδικό μου είδωλο μέσα σ’ αυτούς να πολλαπλασιάζεται επ' άπειρον. 

...πολλαπλασιάστηκε επ’ άπειρον σε αντικριστούς καθρέφτες...
Ο Θάνατος κι η Πυξίδα (La Muerte y la Brújula)

Όμως καλύτερα για να δούμε πώς εξηγεί την φοβία του ο ίδιο ο Μπόρχες στο διήγημα "Οι Σκεπασμένοι Καθρέφτες" (Los Espejos Velados) :

Από παιδί γνώρισα αυτόν τον τρόμο τού διπλασιασμού ή τού φασματικού πολλαπλασιασμού τής πραγματικότητας, όμως μπροστά στους μεγάλους καθρέφτες. Η αλάθητη και συνεχής λειτουργία τους, η παρακολούθηση των πράξεών μου από αυτούς, η κοσμική παντομίμα τους, απ’ την στιγμή που βράδιαζε γίνονταν υπερφυσικές. Μια από τις επίμονες παρακλήσεις μου στον Θεό και στον φύλακα άγγελό μου ήταν να μην ονειρευτώ καθρέφτες. Εγώ ξέρω πως τους παρακολουθούσα μ’ ανησυχία. Υπήρξαν φορές που φοβήθηκα πως θ’ άρχιζαν ν’ αποκλίνουν απ’ την πραγματικότητα. Κι άλλες, πως θα ‘βλεπα δύσμορφο μέσα σ’ αυτούς, σαν από κάποια παράξενη αντιξοότητα, το πρόσωπό μου. Έμαθα πως αυτός ο φόβος γύρισε, σαν από θαύμα, πίσω στον κόσμο.

Κι έπειτα, στο τέλος τής συγκεκριμένης μικρής εξιστόρησης μαθαίνουμε πως οι καθρέφτες ώθησαν την φίλη τού Μπόρχες στην παράνοια.

β) Η Σύγχυση

Έτσι οι καθρέφτες είναι υπερφυσικοί και αποτελούν γενικότερα σημείο σύγχυσης. Αυτό μπορούμε να το παρατηρήσουμε σχεδόν σε κάθε απλή αναφορά σε καθρέφτη μέσα στα διάφορα διηγήματα όπου οι καθρέφτες δίνουν μια ψευδή αίσθηση, αναστατώνουν, κρύβουν, εξαπατούν, μπερδεύουν, εκπλήσσουν:

Το σπίτι δεν είναι τόσο μεγάλο, σκέφτηκε. Το μεγαλώνουν το μισοσκόταδο, η συμμετρία, οι καθρέφτες, τα πολλά χρόνια, η δική μου άγνοια, η μοναξιά.
Ο Θάνατος κι η Πυξίδα (La Muerte y la Brújula)


Ο καθρέφτης αναστάτωνε το βάθος ενός διαδρόμου ενός εξοχικού στην οδό Γαόνα...
Tlön, Uqbar, Orbis Tertius


Ξανάρχισαν το ψάξιμο και ανακάλυψαν ένα στενό παράθυρο συγκαλυμμένο πίσω από έναν χάλκινο καθρέφτη.
Ο Αγενής Τελετάρχης Κοτσουκέ Νο Σουκέ (El Incivil Maestro de Ceremonias Kotsuké no Suké)


...το απατηλό βάθος των καθρεφτών...
Tlön, Uqbar, Orbis Tertius


Το ίδιο του το πρόσωπο στον καθρέφτη, τα ίδια του τα χέρια, τον εξέπλητταν κάθε φορά.
Φούνες ο Μνήμων (Funes el Memorioso)


...κατηφόριζαν προς έναν παράδεισο ή κήπο του οποίου οι μεταλλικοί καθρέφτες κι οι μπερδεμένοι φράχτες από κυπαρίσσια προδιέγραφαν ήδη τον λαβύρινθο.
Η Παραβολή τού Παλατιού (Parábola del Palacio)


Στο χολ υπάρχει ένας καθρέφτης, που διπλασιάζει πιστά τις όψεις. Οι άνθρωποι συνηθίζουν να συμπεραίνουν από αυτόν τον καθρέφτη πως η Βιβλιοθήκη δεν είναι άπειρη (εάν πραγματικά ήταν προς τί αυτός ο απατηλός διπλασιασμός; )
Η Βιβλιοθήκη τής Βαβέλ (La Biblioteca de Babel)

γ) Ο Πολλαπλασιασμός τής Ανθρώπινης Οδύνης

Πιστεύω πως ο Μπόρχες θεωρούσε πως ο άνθρωπος είναι οδύνη και ματαιότητα πράγμα που το βλέπουμε και στην "Ουτοπία ενός Κουρασμένου Ανθρώπου" (Utopía de un Hombre que Está Cansado) όπου ο μελλοντικός άνθρωπος ομολογεί πως όλη η ανθρωπότητα έχει στα σχέδιά της μια μαζική αυτοκτονία. Έτσι δεν είναι παράξενο που στο διήγημα "Tlön, Uqbar, Orbis Tertius" διαβάζουμε το εξής:

Από το μακρινό βάθος τού διαδρόμου ο καθρέφτης μάς παρακολουθούσε. Ανακαλύψαμε (μέσ’ στην προχωρημένη νύχτα αυτή η ανακάλυψη είναι αναπόφευκτη) πως οι καθρέφτες έχουν κάτι το τερατώδες. Τότε ο Μπιόι Κασάρες θυμήθηκε πως ένας αιρεσιάρχης τής Ούκμπαρ είχε δηλώσει πως οι καθρέφτες κι η συνουσία είναι απεχθείς διότι πολλαπλασιάζουν τον αριθμό των ανθρώπων. Τον ρώτησα ποια ήταν η πηγή αυτής τής αξιομνημόνευτης φράσης και μου απάντησε πως την συνάντησε στην The Anglo-American Cyclopaedia, στο λήμμα Ούκμπαρ.

Δεν ξέρω κατά πόσο η απίθανη αυτή δοξασία, που εδώ πιο πάνω αποδίδεται στον φανταστικό αιρεσιάρχη, έχει την ρίζα της στο Ισλάμ αφού την ξανασυναντούμε στο διήγημα "Ο Προσωπιδοφόρος Βαφέας Χάκιμ από το Μερβ" (El Tintorero Enmascarado Hákim de Merv):

Η γη όπου κατοικούμε είναι ένα σφάλμα, μια μισερή παρωδία. Οι καθρέφτες κι η πατρότητα είναι απεχθείς διότι πολλαπλασιάζουν κι επιβεβαιώνουν.

δ) Το Σημείο τού Μαγικού Συγκερασμού

Εδώ μπορεί να γίνει μια υπέρβαση κι αν ο καθρέφτης παραλληλίζεται με την πατρότητα τότε, μαζί με τον άχρονό του χαρακτήρα (για παράδειγμα, η εικόνα ενός πίνακα γερνάει καθώς τα χρόνια περνούν, η εικόνα όμως ενός καθρέφτη που μεταβάλλεται συνεχώς, όχι) μπορεί να συγκεράσει σε έναν αντικατοπτρισμό όλη την γενεαλογική συνέχεια:

Στην πέμπτη συνάντησαν έναν καθρέφτη κυκλικού σχήματος, έργο τού Σολόμωντα, γυιου τού Δαβίδ –συγχωρεμένοι ας είναι κι οι δυο τους!-- ο οποίος είχε μεγάλη αξία καθότι ήταν φτιαγμένος από διάφορα μέταλλα και όποιος κοίταζε στο τζάμι του έβλεπε τα πρόσωπα των προγόνων και τον απογόνων του από τον πρώτο Αδάμ μέχρι αυτούς που θα ακούσουν την Σάλπιγγα.
"Η Αίθουσα των Αγαλμάτων" (La cámara de las Estatuas)

Αυτό ο Μπόρχες το πάει ακόμα πιο πέρα στο διήγημα "Ο Καθρέφτης από Μελάνη" (El Espejo de Tinta) όπου εκεί βλέπουμε μια σταξιά από μελάνη μέσ’ στην παλάμη να λειτουργεί σαν καθρέφτης μέσα στον οποίο κάποιος έχει την δυνατότητα να δει όλα τα πράγματα που υπάρχουν στον κόσμο. Πιστεύω πως ίσως αυτή να είναι η αρχική σύλληψη που οδήγησε τον Μπόρχες αργότερα να γράψει "το Άλεφ" (El Aleph, ένα απόσπασμα μπορείς να βρεις κι >> εδώ <<<), το μαγικό σημείο όπου συνυπάρχουν όλα τα χωροχρονικά σημεία τού σύμπαντος. Την πιο φιλοσοφική εκδοχή πάντως αυτής τής άχρονης αφαίρεσης την συναντάμε αναφορικά με τον θεό:

Πιθανόν, ένα χαρακτηριστικό τού σταυρωμένου προσώπου να ενεδρεύει σε κάθε καθρέφτη· πιθανόν το πρόσωπο πέθανε, σβήστηκε, για να είμαστε ο Θεός όλοι μας.
Παράδεισος ΧΧΧΙ, 108 (Paradiso, XXXI, 108)

Κι ας μην πιστέψει κανείς πως υπήρξα εξαντλητικός ως προς τις Μπορχεσικές αναφορές σε καθρέφτες.

ε) Η Απάντηση

Την απάντηση λοιπόν στην αρχική ερώτηση τού Μπόρχες, γιατί τάχα φοβάται τους καθρέφτες, την δίνει ο ίδιος στο ίδιο εκείνο ποίημα:

Ο θεός έφτιαξε τις νύχτες που γεμίζουν
Όνειρα, σχήματα στου κάτροπτου τα βάθη
Πως είναι είδωλο, ο άνθρωπος να μάθει,
και ματαιότητα. Γι’ αυτό και μας φοβίζουν