Περιοχή Μ

Φανταστική Λογοτεχνία - Κλασικά κείμενα

Μάκης Πανώριος

Η «λογοτεχνία του φανταστικού» είναι είδος με δική του μορφή και δικά του σύμβολα. Ο όρος «φανταστικό», που τη διαχωρίζει από τα άλλα είδη, αναφέρεται συνήθως σε φαινόμενα που δεν έχουν συμβεί, δεν συμβαίνουν, ούτε και θα μπορούσαν να συμβούν, σύμφωνα με τις προδιαγραφές της επιστήμης. Το φιλοσοφικό υπόβαθρο του φανταστικού, που χαρακτηρίζεται πάντα από τη σύγκρουση ορθολογικού-ανορθολογικού, δηλαδή από την εισβολή του "αφύσικου" στο "φυσιολογικό", σχετίζεται ίσως με την ανάγκη μεταστοιχείωσης και επαναδημιουργίας του κόσμου, με τις ελευθερίες και τις δυνατότητες που παρέχει η φαντασία.

Οι ρίζες του «φανταστικού» ανάγονται στην προϊστορία του ανθρώπου και συνδέονται με το στοιχείο του "τερατώδους" που χαρακτήριζε το περιβάλλον του (γιγάντια ζώα, οικολογικές ανακατατάξεις, ουράνια φαινόμενα).

Βιώνοντας αυτό το ακατανόητο περιβάλλον, μέσα στο οποίο η νύχτα και η ημέρα επιβεβαιώνουν κάθε στιγμή το ανεξήγητο του κόσμου (με τη γέννηση και το θάνατο, κυρίως), ο άνθρωπος υποχρεώνεται να «φανταστεί» την ύπαρξη μιας άλλης πραγματικότητας, που λειτουργεί πέρα από τον περιορισμένο και στενό ορίζοντα της καθημερινότητάς του. Η άλλη αυτή πραγματικότητα υπονομεύει την υπάρχουσα, αναιρεί τη γνώση του ανθρώπου για αυτήν, αποδεικνύει το «πεπερασμένο» του. «Στον ουρανό και τη γη υπάρχουν ασύλληπτες δυνάμεις», λέει ο Σαίξπηρ στον Αμλετ. Αυτές οι «ασύλληπτες δυνάμεις» είναι που δίνουν υπόσταση στο φανταστικό και το προσδιορίζουν ως είδος. Τα «μη ρεαλιστικά» του σύμβολα δημιουργούν «εξωλογικά» φαινόμενα-συμβάντα, που οικοδομούν τη μυθολογία του. Το φάντασμα του Δαρείου, που επιστρέφει από τη Χώρα των Νεκρών στους Πέρσες του Αισχύλου, και ο πατέρας του Αμλετ προσυπογράφουν με την παρουσία τους την ύπαρξη του «άλλου σύμπαντος».

Το «φανταστικό» εμφανίζεται δυναμικά σε περιόδους οπότε παρατηρούνται αναταραχές και ρήγματα (πόλεμοι, ασθένειες, μεγάλα επιτεύγματα). Τότε ξυπνούν τα αρχέγονα «τέρατα και κτήνη». Η επανεμφάνισή τους τροφοδοτεί τη φανταστική λογοτεχνία, η οποία τελικά δεν είναι τίποτε περισσότερο ή λιγότερο παρά αντανάκλαση, είδωλο της κοινωνικοπολιτικής πραγματικότητας ιδωμένης μέσα από παραμορφωτικό κάτοπτρο.

Francis Bacon
Νέα Ατλαντίδα

Μετάφραση, Εισαγωγή, Σχόλια: Παν. Χ. Νούτος
Ηριδανός, Αθήνα χ.χρ., σελ. 80

Η Νέα Ατλαντίδα του Francis Bacon, μαζί με την Ουτοπία (1516) του Sir Thomas More και την Πολιτεία του ήλιου (1602) του Tommaso Campanella, αποτελούν την τριάδα των κορυφαίων έργων ουτοπίας της Αναγέννησης. Πρότυπό τους, η Πολιτεία του Πλάτωνα.

Τα ουτοπικά σχεδιάσματα παρουσιάζονται σε εποχές «ιστορικού ρήγματος». Τέτοια μεταβατική εποχή υπήρξε και η Αναγέννηση, οπότε συντελείται το πέρασμα από τον φεουδαρχικό Μεσαίωνα στη νεότερη αστική κοινωνία. Στα προφητικά επιτεύγματα του νέου κόσμου συγκαταλέγονται: παράταση ζωής, επιστροφή στη νεότητα, θεραπεία όλων των ασθενειών, μεταλλαγή από ένα είδος σε άλλο, έλεγχος του καιρού, ιπτάμενες μηχανές, ρομπότ, και πλήθος άλλα.

Η Νέα Ατλαντίδα είναι από τα πρώτα επαναστατικά έργα που ευαγγελίζονται την πρόοδο του ανθρώπου, «την επέκταση, όσο γίνεται, των συνόρων της ανθρώπινης δύναμης».

Jonathan Swift
Τα ταξίδια του Γκάλλιβερ

Μετάφραση: Μίλτος Φραγκόπουλος
Κρύσταλλο, Αθήνα 1982, σελ. 360

Ο Jonathan Swift έγραψε τα θρυλικά Ταξίδια του Γκάλλιβερ για να καυτηριάσει τα κακώς κείμενα της εποχής του. Τα βέλη του βρίσκουν τους πάντες, η σάτιρά του δεν αφήνει τίποτε όρθιο. Κραυγή αναρχίας, ανεδαφικός συντηρητισμός, καταγγελία διαφθοράς, αναίρεση όλων των αξιών, ύμνος στη ζωή, ταξίδι στο όνειρο... Όλες αυτές οι απόψεις, αλλά και πολλές άλλες, έχουν υποστηριχθεί κατά καιρούς.Κυρίως, όμως, γοητεύουν οι θαυμαστοί κόσμοι του Swift, πραγματικός θρίαμβος της δημιουργικής φαντασίας: η Λιλιπούτη, η Χώρα των Μικροσκοπικών Ανθρώπων, η Μπρομπιντινγκνάγκ, η Χώρα των Γιγάντων, η Λαπούτα, το Ιπτάμενο Νησί, η Χουίχνχνμ, η Χώρα των Ευγενικών Αλόγων, όλη αυτή η εκπληκτική μυθολογία που οικοδομείται με κάθε λεπτομέρεια.

Horatio Walpole
To Κάστρο του Οτράντο

Μετάφραση: Παναγιώτης Σκάγιαννης
Πρόλογος: Μάκης Πανώριος
Αίολος, Αθήνα 1985, σελ. 144

Ο Horatio Walpole είναι ο θεμελιωτής του λεγόμενου γοτθικού μυθιστορήματος. Η λογοτεχνία του τρόμου ξεκινά με το έργο του. Ο χαρακτηρισμός «γοτθικό» εμφανίζεται για πρώτη φορά ως υπότιτλος στο μυθιστόρημά του Το Κάστρο του Οτράντο: Μια γοτθική ιστορία, που κυκλοφόρησε το 1764. Ερέθισμα ένας εφιάλτης τουσυγγραφέα, ο οποίος μετουσιώνεται σε ιστορία σφετερισμού εξουσίας και θείας δίκης.

Στη διαμόρφωση της ατμόσφαιρας του γοτθικού μυθιστορήματος έχουν συμβάλει σημαντικά τα παραμύθια τρόμου της κεντρικής Ευρώπης. Στην ουσία, όμως, πρόκειται για σύνθεση του αρχαίου ειδωλολατρικού και χριστιανικού κόσμου, στην οποία έχουν προστεθεί στοιχεία από τη μεσαιωνική πολιτική και θρησκευτική υστερία. Το γοτθικό μυθιστόρημα, που γεννήθηκε μαζί με το κίνημα του Ρομαντισμού ως αντίδραση στον ορθολογισμό του 18ου αιώνα, συνεχίζει να καλλιεργείται ως είδος έως σήμερα.

William Beckford
Η ιστορία του χαλίφη Βατέκ

Μετάφραση: Ρένα Χατχούτ
Πρόλογος: Έντουαρντ Τζ. Φώσετ
Γράμματα, Αθήνα 1980, σελ. 128

Ο William Beckford δημιουργεί με τον Βατέκ έναν παραμυθένιο κόσμο, που όμοιός του δεν υπάρχει στην αγγλική λογοτεχνία. Ο Beckford εμπνέεται από τις Χίλιες και μία νύχτες, που κυκλοφορούν για πρώτη φορά μεταφρασμένες στην Αγγλία στις αρχές του 18ου αιώνα. Ο μύθος και τα σύμβολα του Βατέκ (αφρίς, εμπλίς, τζιν, γκουλ, κ.ά.) έχουν αντληθεί από τις Χίλιες και μία νύχτες. Η εσωτερική ιδιοσυστασία του, όμως, είναι ευρωπαϊκή. Πρόκειται για τη γνωστή ιστορία του Φάουστ, τοποθετημένη σε ανατολίτικο περιβάλλον μυστηρίου.

Το έργο του Beckford, που δεν έχει καμιά σχέση με το βαρύ, μπαρόκ λογοτεχνικό πνεύμα του καιρού του, είναι πραγματικό κομψοτέχνημα και ο συγγραφέας του ένας επαναστάτης κατά της κοινωνικής και λογοτεχνικής συμβατικότητας της εποχής του.

Αντονεν Αρτω
Ο Καλόγερος (του Lewis)

Μετάφραση: Αλέξης Zήρας
Αιγόκερως, Αθήνα 1981, σελ. 272

Ο Καλόγερος θεωρείται αποκορύφωμα της γοτθικής λογοτεχνίας του Gregory Matthew Lewis. Σύμφωνα με το μύθο του, ένας μοναχός διαφθείρει ένα κορίτσι, εγκληματεί, ασχολείται με τη μαύρη μαγεία, συνεργάζεται με δαίμονες και, για να γλιτώσει από την Ιερά Εξέταση,πουλά την ψυχή του στον Διάβολο. Οι δυο κεντρικοί ήρωες του έργου, ο Αμβρόσιος και η Ματθίλδη, είναι πλάσματα γήινα, παραδομένα ψυχή τε και σώματι στα πάθη τους. Ο τρόμος στον Lewis είναι προϊόν της "διαβολικότητας" των ηρώων του και των σχέσεών τους με το απαγορευμένο. Σε αυτόν τον «μεγαλόπρεπο ουρανό της καταιγίδας, που τον συνταράζει ολόκληρο η πνοή του θαύματος», γράφει για τον Καλόγερο ο Αντρέ Μπρετόν, «το πάθος της αιωνιότητας συνεπαίρνει αδιάκοπα τα πρόσωπα, αποσπώντας από τη συμφορά τους αξέχαστους τόνους».

Ο Αντονέν Αρτώ, ο οραματιστής του θεάτρου της σκληρότητας, παρουσίασε το 1931 μια επεξεργασμένη διασκευή του Καλόγερου στο γαλλικό αναγνωστικό κοινό, προκαλώντας διθυράμβους εκ μέρους της κριτικής. Το έργο του Lewis κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Αιγόκερως σ' αυτή τη μορφή.

E. T. Hoffman
Τα ελιξίρια του Διαβόλου

Μετάφραση: Πωλίνα Λάμψα
Γλάρος, Αθήνα 1989, σελ. 312

Ο E.T. Hoffman υπήρξε από τους σημαντικότερους εκπρόσωπους του ευρωπαϊκού φανταστικού, αλλά και από τους πλέον αξιόλογους συγγραφείς του γερμανικού ρομαντισμού στις αρχές του 19ου αιώνα. Στο αλλόκοτο σύμπαν του έργου του κυκλοφορούν μυστηριώδη όντα και διαβολικά πλάσματα― τίποτε δεν είναι προβλέψιμο ή αναμενόμενο, οι εκπλήξεις είναι συνήθως δυσάρεστες και οδυνηρές. Στοιχειά, όνειρα, οιωνοί, μαγεία, μάσκες, καθρέφτες, πορτρέτα και, κυρίως, η μορφή του Διαβόλου, κατέχουν περίοπτη θέση.

Στα Ελιξίρια του Διαβόλου, ο Hoffman ανανεώνει αριστοτεχνικά το θέμα του δισυπόστατου. Ο μοναχός Μένταρ πίνει το κρασί που βρίσκει σε μια κρύπτη του μοναστηριού, με αποτέλεσμα να υποστεί αλλοίωση της προσωπικότητάς του και να οδηγηθεί στην τρέλα και το έγκλημα. «Στο έργο αυτό», σημειώνει ο Φρόιντ, «σκιαγραφείται με μοναδικό τρόπο ο δεύτερος εαυτός― ο διχασμός της ανθρώπινης ψυχής σε συνείδηση και ασυνείδητο».

Mary Shelley
Φρανκεστάιν, ή ο σύγχρονος Προμηθέας

Μετάφραση: Iωάννα Μιχελάκου
Νέα Σύνορα, Αθήνα 1994, σελ. 287

Αν με τον Horatio Walpole εγκαινιάζεται η λογοτεχνία του τρόμου, με τη Mary Wollstonecraft

Shelley τίθενται οι βάσεις της επιστημονικής φαντασίας ως λογοτεχνικού είδους. Το μυθιστόρημά της θεωρείται οριακό, κινείται στο μεταίχμιο δύο εποχών, δύο κόσμων: του γοτθικού-μεσαιωνικού, που απέρχεται, και του βιομηχανικού-επιστημονικού, που προελαύνει.

Ο ήρωάς της, που κατασκευάζει άνθρωπο από νεκρές σάρκες και του "εμφυσά" ζωή με τη βοήθεια του ηλεκτρισμού, είναι ένα νέο, επαναστατικό πρόσωπο, που εισβάλλει θριαμβευτικά όχι μόνο στη λογοτεχνία, αλλά και στη ζωή των ανθρώπων γενικότερα. Είναι το πρόσωπο του μέλλοντος.

Edgar Allan Poe
Ιστορίες μυστηρίου και φαντασίας

Μετάφραση: Νίκος Σημηριώτης
Δωδώνη, Αθήνα 1977, σελ. 228

Κανείς δεν σκιαγράφησε πιο δημιουργικά και με πιο υψηλούς ποιητικούς τόνους τα εσωτερικά φαντάσματα, τις φοβίες και τις φαντασιώσεις του ανθρώπου, από τον Edgar Allan Poe, τον κορυφαίο λυρικό της φανταστικής λογοτεχνίας. Η μεγαλοφυία του έγκειται στη θαυμαστή του ικανότητα να προσδίδει ρεαλιστική υπόσταση στο εξωπραγματικό, το όνειρο, τον εφιάλτη.

Ο Poe δεν βαδίζει στην πλατιά λεωφόρο της ζωής, αλλά στις μισοσκότεινες ατραπούς της ύπαρξης, που οδηγούν σε φανταστικές περιοχές, κατοικημένες από σιωπή και νύχτα. Οι ιστορίες του και η ποίησή του αποπνέουν δηλητηριώδη, μεθυστική ομορφιά και σαγήνη― στο βάθος τους, κινείται εν αγωνία ο υπαρξιακός άνθρωπος.

Jules Verne
Από την γην εις την σελήνη

Μετάφραση: Εριέττα Γερμανού
Γαλαξίας, Αθήνα 1966, σελ. 228

O Jules Verne είναι ο ενθουσιώδης οραματιστής του επερχόμενου τεχνολογικού αύριο. «Ο κινητήρας του μέλλοντος είναι η έλικα...», διακηρύσσει με το στόμα του διάσημου ήρωά του, του Ροβύρου του Κατακτητή, το 1885. Η φράση αυτή τον εκφράζει απόλυτα. Το μέλλον, δηλώνει, ανήκει στην επιστήμη και την τεχνολογία. Οι ήρωές του μοιάζουν με μαθητευόμενους μάγους, που ανακαλύπτουν τις δυνάμεις τους και δεν διστάζουν να τις χρησιμοποιήσουν, προκειμένου να πραγματοποιήσουν τα όνειρά τους. Ταξιδεύουν συνεχώς, εργάζονται ασταμάτητα, πηγαίνουν στο κέντρο της γης και στη σελήνη, κατασκευάζουν πλωτά νησιά και διαστημόπλοια, χαίρονται τα επιτεύγματά τους σαν μικρά παιδιά...

Έναν ολόκληρο αιώνα πριν ο άνθρωπος "εισβάλλει" στο διάστημα, ο Jules Verne ταξιδεύει «Από την γην εις την σελήνη». Περισσότερο από προφήτης, ο Verne παραμένει ο γοητευτικός παραμυθάς της νέας βιομηχανικής - επιστημονικής - τεχνολογικής εποχής.

Robert Louis Stevenson
Η παράξενη υπόθεση του Δρα Τζέκυλ και του Κου Χάιντ

Μετάφραση, Σχόλια, Επίλογος: Θόδωρος Καλοπίσης
Αίολος, Αθήνα 1987, σελ. 168

Για πρώτη φορά στην ιστορία της παγκόσμιας λογοτεχνίας, ένας συγγραφέας καταπιάνεται με το διχασμό της προσωπικότητας, αποκαλύπτοντας το δισυπόστατο που χαρακτηρίζει τον άνθρωπο, αλλά με "επιστημονικό" τρόπο. Ο ανθρωπιστής δρ. Τζέκυλ, πρότυπο ανθρώπου και επιστήμονα, παρασκευάζει ένα "θαυματουργό" υγρό― όταν το πίνει, μεταμορφώνεται σε διαβολικό Χάιντ.

Αγγελος και Δαίμονας, Χερουβείμ και Τέρας, Αγιος και Κτήνος, συνυπάρχουν ως "ομοούσια" οντότητα στο ίδιο σώμα, στο ίδιο πλάσμα, στον ίδιο άνθρωπο. Η εποχή του σκεπτικισμού έχει ήδη αρχίσει. Αλλά ο Τζέκυλ-Χάιντ δεν είναι μόνο μια ιστορία για τη φύση του Καλού και του Κακού, που συγκατοικούν εντός του ανθρώπου―είναι στην ουσία σπουδή στο αίνιγμα της ανθρώπινης ύπαρξης. Το μυθιστόρημα του Stevenson έγινε αφορμή να ασχοληθούν με το φαινόμενο της διχασμένης προσωπικότητας όχι μόνο συγγραφείς, αλλά και ψυχίατροι και κοινωνιολόγοι, προσπαθώντας να αναζητήσουν τον «άλλο εαυτό».

Herbert George Wells
Η μηχανή που ταξιδεύει μέσα στο χρόνο

Μετάφραση, Εισαγωγή: Ε. Γραμμένος
Αγκυρα, Αθήνα 1969, σελ. 112

Μετά το ταξίδι στο εξωτερικό και εσωτερικό "διάστημα" (Verne - Stevenson), σειρά είχε το ταξίδι στο Χρόνο. Η ιδέα του χρόνου ως τέταρτης διάστασης απασχολούσε τους επιστήμονες και τους μαθηματικούς της εποχής. Από αυτήν ξεκινά ο μεγαλοφυής Wells για να επιχειρήσει το μυθικό του ταξίδι στο χρόνο με τη θαυμαστή χρονομηχανή του, αρχέτυπο επίτευγμα της νέας επιστημονικής εποχής,που ήδη έχει αρχίσει να ανατέλει.

Εκείνο, όμως, που ενδιαφέρει τον συγγραφέα είναι η σχέση του ανθρώπου με τη μηχανή ως σύμβολο γενικότερα, καθώς και οι επιπτώσεις του τεχνολογικού θαύματος στον ανθρώπινο παράγοντα. Ο Χρονοταξιδιώτης του, φτάνοντας στο απώτερο μέλλον, θα διαπιστώσει την παρακμή του ανθρώπινου γένους, η οποία, κατά τον συγγραφέα, οφείλεται στο κοινωνικοπολιτικό σύστημα, που υπαγορεύει την αλόγιστη χρήση των ανθρώπινων επιτευγμάτων.

Η άποψη αυτή του Ουέλς καθιστά το έργο του όχι μόνο κλασικό, αλλά και πάντοτε επίκαιρο.

Bram Stoker
Δράκουλας

Μετάφραση: Ανέττα Καπόν
Επίλογος:R. T. Mc Nally, R. Florescu
Στοχαστής, Αθήνα 1981, σελ. 432

Πολύ πριν το βαμπίρ, δηλαδή το τρεφόμενο με ανθρώπινο αίμα oν, υψωθεί σε σύμβολο από τον Bram Stoker, ήταν παρόν στις μυθολογίες των λαών. Η καταγωγή του χάνεται στα βάθη των αιώνων (ερμηνεία του επιχειρεί ο Brian Aldiss, στο μυθιστόρημά του Ντράκουλα λυόμενος, μτφρ. Τατιάνα Κωνσταντινίδου, Αίολος, Αθήνα 1992, σελ. 256).

Η αιμοποσία στον Stoker αντιμετωπίζεται, κυρίως, ως παρέκκλιση της φύσης, που πρέπει να εξαλειφθεί ολοσχερώς, προκειμένου η τάξη των πραγμάτων να επανέλθει στις "φυσιολογικές" δομές της. Ανεξάρτητα, όμως, από τις όποιες προσεγγίσεις και ερμηνείες, εκείνο που έχει σημασία είναι ότι ο Stoker δημιούργησε ένα σύμβολο-αρχέτυπο κι ένα μύθο, τον οποίο αποδίδει με εξονυχιστική περιγραφικότητα και εξαντλητική εμμονή στην επισήμανση των λεπτομερειών.

Ο Κόμης Ντράκουλα, ο Αρχοντας της Νύχτας, είναι ανεπανάληπτος και ολοκληρωμένος λογοτεχνικός ήρωας, που, με διάφορες παραλλαγές του, συνεχίζει να τροφοδοτεί τη λογοτεχνία τρόμου ως σήμερα.

Φανταστικό και λογοτεχνία. Λογοτεχνικά κείμενα και θεωρία

Σύνταξη: Δημήτρης Παναγιωτάτος
Αιγόκερως, Αθήνα 1982, σελ. 208

Το μοναδικό ως σήμερα ελληνικό βιβλίο που προσεγγίζει σφαιρικά, με λογοτεχνικά αλλά και θεωρητικά κείμενα, το φανταστικό, εξηγώντας την προέλευσή του και την ανάγκη ύπαρξής του ως αυτόνομου λογοτεχνικού είδους. Επισημαίνοντας τους κώδικές του, τα σύμβολά του, τη θεματική του και τη φιλοσοφία του, εισάγει τον αναγνώστη στην ατμόσφαιρά του και στον κόσμο του. Συνοπτικά αναφέρεται στην αρχαία καταγωγή του και στην απόκτηση δικής του ταυτότητας περί τα τέλη του 18ου και τις αρχές του 19ου αιώνα.

Ο τόμος περιλαμβάνει διηγήματα των E.T. Hofman, Villiers De L' Isle Adam Jean, Maupassant Guy, Bram Stoker, Edgar Allan Poe, Henry James, Lovecraft Howard Phillips, Casares Adolfo Bioy, Νίκου Καχτίτση και Τριαντάφυλλου Πίττα, καθώς και θεωρητικά κείμενα των Δημήτρη Παναγιωτάτου, Τσβετάν Τοντόροφ, Ιμπέρ ζουέν Πιερ-Αντρέ Τουτέν, ζακ Γκουαμάρ, Θεόφιλου Γκωτιέ, ζακ Καμπό, Ντενί Λεβί, Μισέλ Γκρανζιέ, Χόρχε Λουίς Μπόρχες, Ηλία Παπαδημητρακόπουλου.

ΤΣΒΕΤΑΝ ΤΟΝΤΟΡΟΦ
Εισαγωγή στη φανταστική λογοτεχνία

Μετάφραση: Αριστέα Παρίση
Οδυσσέας, Αθήνα 1991, σελ. 224

«Η έκφραση "φανταστική λογοτεχνία" αναφέρεται σε μια ποικιλία της λογοτεχνίας ή, καθώς λέμε συνήθως, σε ένα λογοτεχνικό γένος», με δική του ταυτότητα. Αυτό το λογοτεχνικό γένος μελετά ο Τσβετάν Τοντόροφ στο σημαντικό θεωρητικό του κείμενο.

Τα κεφάλαια του βιβλίου δίνουν και το στίγμα του ως προς το τι είναι φανταστικό και πώς νοείται το φανταστικό ως λογοτεχνικό είδος: «Τα λογοτεχνικά γένη», «Ορισμός του φανταστικού», «Το παράξενο και το θαυμαστό», «Η ποίηση και η αλληγορία», «Ο φανταστικός λόγος», «Τα θέματα του φανταστικού»,«Τα θέματα του εγώ», «Τα θέματα του εσύ», «Λογοτεχνία και φανταστικό».

Πηγή: http://www.altfactor.ath.cx/library/stuff/fantastiki_logotexnia.html