Περιοχή Μ

Μαρξ και Ενγκελς

…Το Μανιφέστο άρχιζε με μια δυσοίωνη διατύπωση: «Ένα φάντασμα πλανιέται πάνω από την Ευρώπη ‐ το φάντασμα του Κομουνισμού. Όλες οι δυνάμεις της γερασμένης Ευρώπης έχουν συνάψει ιερή συμμαχία για να ξορκίσουν αυτό το φάντασμα: ο Πάπας και ο Τσάρος, ο Μέτερνιχ και ο Γκιζό, οι Γάλλοι Ριζοσπάστες και οι πράκτορες της Γερμανικής αστυνομίας»…

…«Οι Κομουνιστές δεν καταδέχονται να κρύβουν τις απόψεις και τις προθέσεις τους», διακήρυσσε το Μανιφέστο. «Δηλώνουν ανοιχτά ότι οι στόχοι τους μπορούν να επιτευχθούν μονάχα με τη βίαιη ανατροπή όλων των υφιστάμενων κοινωνικών σχέσεων. Ας τρέμουν οι άρχουσες τάξεις μπρος σε μια Κομουνιστική επανάσταση. Οι προλετάριοι δεν έχουν να χάσουν παρά τις αλυσίδες τους. Έχουν να κερδίσουν έναν κόσμο ολόκληρο»…

…Το Μανιφέστο, όπως όλοι γνωρίζουν, ήταν το πνευματικό τέκνο εκείνης της οργισμένης ιδιοφυΐας, του Karl Marx. Για την ακρίβεια, ήταν το αποτέλεσμα της συνεργασίας του ίδιου και του αξιόλογου συνεργάτη, συμπατριώτη, υποστηρικτή και συναδέλφου του, του Φρίντριχ Engels. Ήταν άνδρες ενδιαφέροντες και, βεβαίως, εξαιρετικά σημαντικοί. Το πρόβλημα είναι ότι πολύ γρήγορα έπαψαν να είναι απλοί άνδρες και έγιναν σύμβολα. Τουλάχιστο μέχρι τη διάλυση της Σοβιετικής Ένωσης, ο Marx θεωρούνταν ευρύτατα κάτι αντίστοιχο με τους μεγάλους θρησκευτικούς ηγέτες, δίπλα στον Χριστό και τον Μωάμεθ, ενώ ο Engels ήταν κάτι αντίστοιχο του Απόστολου Παύλου ή του Ευαγγελιστή Ιωάννη. Στο Ινστιτούτο Marx‐ Engels της Μόσχας οι μελετητές ανέλυαν τα έργα τους με την ειδωλολατρική προσήλωση που στα γειτονικά αντιθρησκευτικά μουσεία αποτελούσε αντικείμενο χλευασμού. Αλλά, ενώ στη σταλινική Ρωσία και, σε μικρότερο βαθμό, στην Κίνα του Μάο ο Marx και Engels είχαν αγιοποιηθεί, σε ολόκληρο σχεδόν τον υπόλοιπο κόσμο θεωρούνταν όργανα του σατανά. Δεν τους αξίζει ούτε η μια ούτε η άλλη μεταχείριση, γιατί ούτε δαίμονες ήταν ούτε άγιοι. Και το έργο τους δεν είναι ούτε ευαγγέλιο ούτε ανάθεμα. Ανήκει στη μακρά σειρά απόψεων για την οικονομία που διαδοχικά αποσαφήνισαν, φώτισαν και ερμήνευσαν τον κόσμο για λογαριασμό μας και, όπως όλα τα άλλα μεγάλα έργα στα ράφια μας, δεν στερείται λαθών. Ο κόσμος ασχολήθηκε με τον Επαναστάτη Marx. Αλλά ακόμα κι αν δεν είχε υπάρξει ο Marx, θα υπήρχαν άλλοι Σοσιαλιστές και άλλοι προφήτες μιας νέας κοινωνίας. Η πραγματική και διαρκής απήχηση του Marx και του Engels βρίσκεται όχι στην επαναστατική τους δραστηριότητα, που δεν υπήρξε άλλωστε και τόσο καρποφόρα στη διάρκεια της δικής τους ζωής. Αυτό που θα πρέπει να απασχολήσει τον καπιταλισμό είναι εν τέλει το όραμα του Πολιτικού Οικονομολόγου Marx. Διότι η σφραγίδα που έβαλε στην ιστορία ήταν η πρόβλεψή του για την αναπόφευκτη κατάρρευση του καπιταλισμού. Πάνω σ' αυτή την πρόβλεψη έχτισε το οικοδόμημά του ο κομουνισμός, αγνοώντας τις δικές του αδυναμίες…

…Στην εμφάνιση διέφεραν περίπου σαν τη μέρα με τη νύχτα. Ο Marx είχε την εμφάνιση επαναστάτη. Τα παιδιά του τον φώναξαν «ο Μαυριτανός», επειδή ήταν μελαψός, με βαθουλωτά, αστραφτερά μάτια. Ήταν κοντός και γεροδεμένος, με σκυθρωπή έκφραση και μια τεράστια γενειάδα. Δεν ήταν άνθρωπος που αγαπούσε την τάξη: το σπίτι του ήταν μια σκονισμένη μάζα χαρτιών σωριασμένων σε άτακτες στοίβες, και ανάμεσα τους περπατούσε ο ίδιος ο Marx, ατημέλητος και περιβεβλημένος από ένα σύννεφο καπνού που έκανε τα μάτια να τσούζουν. Ο Engels, από την άλλη, εύκολα θα περνούσε σαν μέλος της μισητής μπουρζουαζίας: ψηλός, ξανθός και αρκετά κομψός, έδειχνε ότι είναι άνθρωπος που του αρέσει η ξιφασκία και το κυνήγι της αλεπούς και που είχε κάποτε κολυμπήσει τέσσερις φορές, χωρίς διακοπή, από τη μια στην άλλη όχθη του ποταμού Βέσερ. Δεν διέφεραν μόνο στην εμφάνιση, αλλά και οι χαρακτήρες τους ήταν διαμετρικά αντίθετοι. Ο Engels ήταν αλέγρος και οξυδερκής, προικισμένος με γρήγορη και ευέλικτη σκέψη. Όπως έλεγαν, μπορούσε να μιλήσει σπαστά σε 20 διαφορετικές γλώσσες. Αγαπούσε τις μικροαπολαύσεις της ζωής των αστών, και ανάμεσά τους το καλό κρασί, και είναι διασκεδαστικό ότι, ενώ επέλεγε τις ερωμένες του από το προλεταριάτο, αφιέρωσε πολύ χρόνο προσπαθώντας να αποδείξει, με τρόπο ρομαντικό αν και όχι αποτελεσματικό, ότι η ερωμένη του Μαίρη Μπερνς (κι αργότερα, μετά το θάνατό της, η αδελφή της Λίζι) κατάγονταν από τον Σκοτσέζο ποιητή, παρότι η καταγωγή τους ήταν λαϊκή.

Ο Marx ήταν πολύ πιο δυσκίνητος. Ήταν ο αντιπροσωπευτικός τύπος Γερμανού διανοουμένου ‐ αργός, λεπτολόγος και σχολαστικά, μέχρι αηδίας, τελειομανής. Ο Engels μπορούσε να ξεπετάξει μια ολόκληρη πραγματεία σε χρόνο μηδέν. Ο Marx θα της έβγαζε την πίστη. Το μόνο που φαινόταν να δυσκολεύει τον Engels ήταν η αραβική γλώσσα με τις 4.000 ρίζες ρημάτων. Ο Marx, μετά από είκοσι χρόνια εξάσκησης, εξακολουθούσε να μιλά τα αγγλικά με απαίσια γερμανική προφορά. Όταν γράφει για το φοβερό «τσοκ» που του προξένησαν τα γεγονότα, σχεδόν μπορούμε να τον φανταστούμε να μιλά. Αλλά, παρότι πιο δυσκίνητος, ο Marx ήταν το πιο γερό μυαλό. Εκεί που ο Engels πρόσφερε το εύρος και το σφρίγος, ο Marx έδινε το βάθος…     

  

…Η φιλοσοφία τους ονομάζεται συχνά διαλεκτικός υλισμός: «διαλεκτικός» επειδή ενσωματώνει την ιδέα του Χέγκελ για την εγγενή αλλαγή και «υλισμός» επειδή βασίζεται όχι στον κόσμο των ιδεών αλλά στο κοινωνικό και φυσικό περιβάλλον. «Η υλιστική αντίληψη της ιστορίας», έγραφε ο Engels πολλά χρόνια αργότερα σε μια περίφημη διακήρυξη με τίτλο Anti‐Dühring επειδή καταφερόταν εναντίον του Γερμανού καθηγητή Ευγένιου Dühring, «ξεκινά από την αρχή ότι η παραγωγή, και με την παραγωγή η ανταλλαγή των προϊόντων της, αποτελεί τη βάση κάθε κοινωνικής τάξης πραγμάτων ότι σε κάθε κοινωνία που έχει εμφανιστεί στην ιστορία η διανομή των προϊόντων, και μαζί μ' αυτή η διαίρεση της κοινωνίας σε τάξεις και εξουσίες, καθορίζεται από το τι παράγεται, το πώς παράγεται, και το πώς το προϊόν ανταλλάσσεται. Σύμφωνα με αυτή την αντίληψη, τα τελικά αίτια κάθε κοινωνικής αλλαγής και πολιτικής επανάστασης πρέπει να αναζητηθούν, όχι στα μυαλά των ανθρώπων, στην αυξανόμενη κατανόηση της αιώνιας αλήθειας και δικαιοσύνης αλλά, στις αλλαγές στον τρόπο παραγωγής και ανταλλαγής∙ πρέπει να αναζητηθούν, όχι στη φιλοσοφία αλλά, στους οικονομικούς όρους της εκάστοτε εποχής».

Η επιχειρηματολογία είναι ακαταμάχητη. Κάθε κοινωνία, λέει ο Marx, οικοδομείται πάνω σε μια οικονομική βάση ‐ τη σκληρή πραγματικότητα όπου οι άνθρωποι αναγκάζονται να οργανώσουν τις δραστηριότητές τους για να ντυθούν, να τραφούν και να στεγαστούν. Αυτή η οργάνωση μπορεί να διαφέρει ριζικά από τη μια κοινωνία στην άλλη και από τη μια εποχή στην άλλη. Μπορεί να είναι ποιμενική ή κυνηγετική ή οργανωμένη σε βιοτεχνικές μονάδες ή δομημένη σε ένα σύνθετο βιομηχανικό σύνολο. Ωστόσο, όποια κι αν είναι η μορφή με την οποία οι άνθρωποι λύνουν το βασικό οικονομικό τους πρόβλημα, η κοινωνία θα απαιτεί ένα «εποικοδόμημα» μη οικονομικής δραστηριότητας και σκέψης ‐ θα πρέπει να συνέχεται από νόμους, να επιβλέπεται από μια κυβέρνηση και να εμπνέεται από θρησκεία και φιλοσοφία…

…θα πρέπει να θυμόμαστε ότι ο Marx δεν ήταν μόνο ένας μεγάλος οικονομολόγος. Στον επικήδειο λόγο του, ο Engels είπε ότι «όπως ο Δαρβίνος ανακάλυψε το νόμο της εξέλιξης στην οργανική φύση, έτσι κι ο Marx ανακάλυψε το νόμο της εξέλιξης στην ανθρώπινη ιστορία». Ίσως αυτός είναι ένας υπερβολικός ισχυρισμός, αλλά ο Engels δεν είχε άδικο να θέλει να τονίσει την εξαιρετική σημασία του μαρξιστικού οράματος της ιστορικής διαδικασίας ως μιας αρένας όπου οι κοινωνικές τάξεις μάχονται για την επικράτησή τους. Ο Marx μάς δίδαξε να κοιτάμε όχι μόνο την επιφάνεια αλλά και τα υπόγεια ρεύματα της ιστορίας, ακριβώς όπως ο Φρόιντ μάς δίδαξε να κοιτάμε κάτω από το προσωπείο της ανθρώπινης προσωπικότητας στις εσωτερικές ψυχικές διαδικασίες, ή όπως ο Πλάτων μάς έμαθε να ξεπερνάμε το πέπλο των ανεξερεύνητων ιδεών για να φτάνουμε στα κρυμμένα ερωτήματα της φιλοσοφίας. Γι' αυτό το λόγο το όνομα του Marx, όπως και το όνομα του Φρόιντ ή του Πλάτωνα, παραμένει σύγχρονο. Ο Marx δεν είναι αλάνθαστος όσο κι αν έγινε αντικείμενο ειδωλολατρίας. Καλύτερο είναι να τον θεωρούμε κάτι το αναπόφευκτο ‐ σαν έναν μεγάλο εξερευνητή που το πέρασμά του έχει αποτυπωθεί ανεξάλειπτα στην ήπειρο της κοινωνικής σκέψης που ανακάλυψε. Όλοι όσοι θέλουν να εξερευνήσουν βαθύτερα αυτή την ήπειρο, είτε συμφωνούν με τα συμπεράσματα του Marx είτε όχι, θα πρέπει να αποτίσουν φόρο τιμής στον άνθρωπο που, πρώτος αυτός, την ανακάλυψε χάριν της ανθρωπότητας.

Robert L. Heilbroner

Οι Φιλόσοφοι Του Οικονομικού Κόσμου