Αγωνίζομαι συνέχεια όχι για να πετύχω το καλύτερο, αλλά για να μην πέσω στο χειρότερο...

 

…Η πρώτη πρόταση λέει:

Να μειώνεις τις ανάγκες σου σημαίνει ότι αυξαίνεις τη δύναμη σoυ.

(Rousseau, “Émile ou de l’ education”, Cammier – Flammarion, Paris 1966, σ. 211: Diminuez done les desirs, e'est comme si vous augmen- tiez les forces)

Κάποιος παλαιός φιλόσοφος το ίδιο νόημα τό 'χε διατυπώσει σ' ένα τρόπο ανάλογα λιτό, ανάλογα αγροίκο, και ανάλογα γενναίο. Δόσε μου, έλεγε, νά 'χω το ψωμί και το νερό, κι εγώ σου παραβγαίνω στην ευτυχία με το Δία.

Στη φύση δε θα βρεις πουθενά το βοηθητικό και το πρόσθετο. Στη φύση όλα είναι αναγκαία. Και κάθε αναγκαίο φτάνει να αναπληρώσει χιλιάδες δευ­τερεύοντα και περιττά. Οι χαμάδες ελιές που τσιμπολογούν τα κοτσύφια ή το γρασίδι που τρώει στην πρασιά το ερίφιο είναι γεύμα περιφανώς πλουσιότερο από το τραπέζι του Τριμαλχίωνα που περιγράφει στο Σατυρικό του ο Πετρώνιος.

Μείωνε, λοιπόν, τις ανάγκες σου για νά 'σαι κυρίαρχος, λέει ο Ρουσσώ…

…Η δεύτερη πρόταση του Ρουσσώ λέει:

Η ευτυχία του ανθρώπου εδώ κάτω δεν είναι παρά κατάσταση αρνηπκή. Πρέπει να την μετράμε με την ελάχιστη ποσότητα των πόνων που δοκιμάζου­με.

(Rousseau, ό.π.π. σ. 93: La felicite de l'homme ici-bas n'est done qu' un etat negatif; on doit la mesurer par la moindre quantite de maux qu'il souffre).

Αυτό σημαίνει: Για να σου πω πόσο αξίζεις, μη μου λες τι απόχτησες και τι κατέχεις. Πες μου σωστότερα πόσα πλήρωσες ως τώρα, και π ακόμη δε χρεωστάς.

Εδώ πρόκειται μια στάση ζωής που γεννά τα ανήμερα ερωτήματα. Σε ποιον χρεωστά τάχατες ο νέος άνθρωπος; Δεν έρχεται στον κόσμο ελεύθερος, καθαρός, αχρέωτος; Όχι! αποκρίνεται η αγωγή της φύσης.

Γιατί ο κάθε άνθρωπος που γεννιέται έχει ταυτόχρονα χρεωθεί με το δε­δομένο ότι του χαρίζεται η ζωή. Και η ζωή για τον καθένα μας είναι δώρο πολυτιμότερο από το χρυσοφόρο Παγγαίο, ή από το Δέλτα του Νείλου…

…Η ζωή του ανθρώπου είναι μία Εγνατία, που από το Δυρράχι της Αδριατικής που ξεκινά ως τα Κύψελα του Έβρου που τελειώνει είναι γιομάτη αγώ­νες, ατυχίες, βάσανα, αδικημούς, απάτες, αρρώστειες, μέριμνες, κινδύνους. Ο άνθρωπος την τραβά από την αρχή ως το τέλος ωσάν να περπατά στρωμένο ναρκοπέδιο.

Κι όσο φτάνει προς το τέλος, τόσο πλησιάζει στα πιο φοβερά από τα φο­βερά. Στα άθλια γερατειά δηλαδή' και στον ανεξίλαστο θάνατο.

Και το τέλος; Ο άνθρωπος πεθαίνει αναίτια, άχρηστα, ανώφελα. Πεθαίνει άδικα, κριματισμένα, παράλογα, μουγγά. Σαν το σκυλί που λέει ο Κάφκα.

[So wie ein Hund. Έτσι τελειώνει Η Δίκη (Der Prozess) του Κάφκα].

Καθώς πέφτει, η αυλαία σβήνει το φως, όπως η νύχτα σβήνει την αστραπή.

Πολύ κοντά στο ακρότατο άκρο έρχεται η τρίτη πρόταση του Ρουσσώ, να συμπληρώσει την προηγούμενη:

Ο άνθρωπος φυσιολογικά μαθαίνει να υποφέρει συνεχώς, και πεθαίνει ειρηνικά.

(Rousseau, ό.π.π. ο. 60: Naturellement l'homme sait souffrir constamment et meurt en paix).

Έχω την ιδέα ότι αυτή η πρόταση είναι ο πιο μεστός παιδαγωγικός λόγος που ξεστόμισε η ανθρώπινη σοφία. Όποιος ημπορεί να τον εφαρμόσει στη ζωή του, αυτός νικάει τη μοίρα. Το .κομμάτι, δηλαδή, που του μοιράζει η φύ­ση.

Γίνεται το πλάσμα που δεν υπερβαίνει βέβαια, αλλά οπωσδήποτε υψώνε­ται στην περιωπή του πλάστη του. Τον άνθρωπο τούτο δεν ημπορεί να τον βλάψει ούτε η τύχη, ούτε ο καιρός, ούτε ο θεός. Πώς να τον πούμε; που λέει ο Πίνδαρος. Άνθρωπο να τον πούμε, ή να τον πούμε ήρωα;

(Πινδάρου, Ολυμπ., 2, 2: τίνα θεόν, τίν' ηρωα, τίνα δ' άνδρα κελαδήσομεν;)

…Ο Όμηρος την πρόταση του Ρουσσώ πως ο άνθρωπος φυσιολογικά μα­θαίνει να υποφέρει σε όλη τη ζωή του, μας την εδίδαξε απλά. Τι είναι το ταξίδι του Οδυσσέα;

Έξω από τα lucida intervalla της Καλυψούς και της Ναυσικάς, το ταξίδι του Οδυσσέα δεν είναι δρόμος στα βαγιόφυλλα και στις ροδωνιές. Αλλά είναι μια ανερχόμενη εμπειρία ρίσκου, τραχύτητας, απειλής.

Από τους Λαιστρυγόνες στους Κίκονες- από τους Λωτοφάγους στη Χάρυ­βδη· από τους Κύκλωπες στον κάτου κόσμο και στον ασφοδελό λειμώνα- από το ζητιάνο Ίρο στον υπερφίαλο Αντίνοο- από το σκυλοπνίξιμο και το νησί του Ήλιου στη μάγισσα Κίρκη και στα γουρούνια…

…Τι θα πει πεθαίνω ήσυχα; Πεθαίνω ήσυχα θα ειπεί ότι τελειώνω με μια πράξη που δεν είναι περισσότερο οδυνηρή από ης προηγούμενες πράξεις μου. Σβήνω την πυρκαγιά του θανάτου ανάβοντας μπροστά της και κατευθύ­νοντας ενάντια της την πυρκαγιά της ζωής. Σε τρόπο ώστε, όταν φτάνει να μ' αγγίξει ο θάνατος, δε βρίσκει παρά τα αποκαΐδια.

Αυτό δεν είναι και το νόημα της τελευταίας επιθυμίας του Σωκράτη; - Έ συ Κρίτων και οι άλλοι! παρακάλεσε. Μη λησμονήσετε να προσφέρετε την οφειλόμενη θυσία στον Ασκληπιό, το θεό της ιατρικής.

(Πλάτων, «Φαίδων», 118: ό δή τελευταϊον έφθέγξατο Ώ Κρίτων, έφη, τω Άσκληπιω όφείλομεν άλεκτρυόνα- άλλ' άπόδοτε καϊ μή άμελπσητε).

Σα νά λέει: το κώνειο του θανάτου με γιάτρεψε από το φαρμάκι της ζωής!

Ο Σωκράτης πέθανε ήσυχα. Γιατί φυσιολογικά έμαθε να υποφέρει σε όλη του τη ζωή…

…Η ζωή είναι κίνηση, αδιάκοπη μεταβολή, συνεχής ανανέωση, αναπρο­σαρμογή, πορεία μετεξέλιξης, επανάσταση. Και όλα αυτά όχι για να προχωρεί κανένας μπροστά. Αλλά για να μένει ακίνητος, χωρίς ωστόσο να σαπίζει μέσα στην ακινησία του.

Αγωνίζομαι συνέχεια όχι για να πετύχω το καλύτερο, αλλά για να μην πέσω στο χειρότερο. Χρειάζομαι να προχωρώ όχι για να φτάσω, αλλά για να μην υπολειφθώ.

Σε τούτο το παράλογο θέατρο η φυσική επιστήμη δίνει λογική εξήγηση:

Η κίνηση του ανθρώπου που περιγράφει την πορεία της ζωής του δεν γίνεται σε αναφορά προς τον τόπο, αλλά σε αναφορά προς το χρόνο. Ό,τι κινείται δίπλα μου και παράλληλα με μένα δεν είναι ο τόπος αλλά ο χρόνος. Σωστότερα είναι ο χωροχρόνος, γιατί σε κάποιο επίπεδο χώρος και χρόνος γίνουνται ένα…

…Αυτό είναι το μεγάλο μυστήριο της ζωής και της φύσης. Είναι εκείνο ακριβώς, που ο Ηράκλειτος το συνέλαβε, σε μια από τις πρώτες τιτανι­κές καταλαμπές του ανθρώπινου πνεύματος, και το ονόμασε ανάπαυση μέσα στη μεταβολή.

[Είναι το περίφημο 84α Απόσπασμα του Ηράκλειτου: «μεταβάλλον αναπαύεται». Κάτι να πούμε σαν την εξίσωση του Αϊνστάιν (e = m.c²), την εξίσωση του Χάμπλ (ν = d.H), ή την εξίσωση του Χάιζενμπεργκ (Δp.Aq≥h)].

…Στην πραγματικότητα η παιδαγωγική του Ρουσσώ, που κομίζει σαν ακραίο το μήνυμα και το αίτημα της αρνητικής ευτυχίας, του αρκεσμού στο ελάχιστο, και της οικείωσης με τα βάσανα, είναι η μεταφορά και η εφαρμογή ενός βα­σικού νόμου της Φυσικής στις ανθρωπιστικές επιστήμες. Πρόκειται για το δεύ­τερο νόμο της θερμοδυναμικής. Είναι ο νόμος που διαφορετικά λέγεται νόμος της εντροπίας.

Ο νόμος της εντροπίας είναι το ελατήριο που ξετυλίγεται αργά. Ορίζει: ένα κλειστό σύστημα τείνει στην αταξία, διολισθαίνει δηλαδή συνεχώς και αδυσώπητα προς τη διάλυση και τον αφανισμό του, εάν δε δέχεται έξω από τον εαυτό του την ενέργεια που χρειάζεται για να το συντηρεί. Αυτή η ενέργεια είναι η συνεχής τροφοδότηση που θα το διατηρεί στην κατάσταση της αρχικής τάξης…

…Μάθε το νέο να υποφέρει, και δε θα είναι ποτέ δυστυχής. Μάθε τον να τρέχει όπως το βέλος του χρόνου, και παρότι θα φαίνεται ακίνητος θά 'ναι πάντα σφριγηλός. Όπως το λουλούδι την άνοιξη· ο καρπός το καλοκαίρι· το χιόνι το χειμώνα.

Μάθε το νέο να μάχεται με κόπο αλησμόνητο ης αδυναμίες και τη ροπή του προς το εύκολο. Μάθε τον να αντιστέκεται στην εγγενή ηθική εντροπία του, που είναι αόρατη και ύπουλη όσο η νοτιά και η σκόνη.

Η εντροπία στον άνθρωπο είναι η δύναμη που συνεχώς τον σπρώχνει στη νωθρότητα, στην αβελτερία, στον εφησυχασμό, στη μισητή φιλαυτία, στη χει­μέρια νάρκη του μυαλού και της σάρκας. Εντροπία είναι η ηθική βαρύτητα που ακατάπαυστα μας σπρώχνει προς τα κάτω, προς το κακό, προς τον εκφυ­λισμό.

Εντροπία λόγου χάρη ήταν η αβουλησία και η λησμοσύνη (Σαν, φτάνοντας στο παλάτι της Κίρκης, έπεσαν με τα μούτρα οι ναύτες στον έρωτα στην ανάπαυση στο φαγοπότι και στο κρασί, τα λησμόνησαν όλα: θάλασσα πα­τρίδα ταξίδι νησί βασιλιά σπίτι οικείους και νόστο. Έγιναν χοίροι) μπροστά στην άνεση και στις ηδονές που βρήκανε σαν έφτασαν στο νησί της Κίρκης, και που έκαμε τους συντρόφους του Οδυσσέα από βλοσυρούς ταξιδευτές στις θάλασσες γρυλλίζοντες χοίρους στα παλάτα της μάγισσας.

Εκατό χρόνους μετά το Ρουσσώ, την αρνητική παιδαγωγική του για την καταπολέμηση της ηθικής εντροπίας ο Νίτσε την επαναδιατύπωσε μ' ένα σύνθημα-βρυχηθμό: Wille zur Macht. Βούληση για δύναμη.

Πολεμήστε, είπε ο Νίτσε, το σκουλήκι της αδυναμίας μέσα σας, το φτηνό εγωισμό σας, την αδιαφορία σας για το συνάνθρωπο, τις προλήψεις της ηθι­κής σας. Και ξεδιπλώστε στα φτερά του αγέρα τον απτό! Τότε θα αποβασκάνετε το παρόν. Και θα ιδρύσετε το μέλλον του ανθρώπου…

Δημ. Λιαντίνη, Η εντολή του Ρουσσώ και η παρακοή των δασκάλων, Αθήνα 1991.

(επιλεγμένα αποσπάσματα)

 

Ένα κερί

Αυτό το κερί που άναψα
περαστικός από τον οίκο Σου
δεν είναι η προσευχή μου
για να Σε φτάσει εκεί ψηλά
δεν είναι οι παρακλήσεις μου
ούτε βεβαίως καμιά ελπίδα
που εναπόθεσα σε Σένα.
Η καθαρότητα της ύλης του
δε συμβολίζει το ακηλίδωτο
της πρόθεσής μου
και η μαλακή του υφή
καθόλου δεν υπόσχεται
την εύπλαστη μεταστροφή μου
στη μετάνοια
όπως οι αλληγορίες εγγράμματων πιστών Σου
ξέρουν να τυλίγουν.
Μπορεί να μοιάζει μ’ όλα τα’ άλλα
όμως αυτό ανάφτηκε
για να Σου πει
πως ευτυχώς
στέκομαι εδώ αβοήθητος
και πως ακόμα
όσο μπορώ
θα λάμπω.

Γιάννης Βαρβέρης

Ζεις μέσα σε μία μέρα, χιλιάδες χρόνια;

"Γράμματα σε μια νεαρή φίλη"*

(επιλεγμένα αποσπάσματα)

 

«Πώς τα πας; Είναι οι μέρες σου γρήγορες σαν αστραπή; Ζεις μέσα σε μία μέρα, χιλιάδες χρόνια; Είναι παράξενο το πόσο πραγματικό πρόβλημα είναι για τους περισσότερους ανθρώπους η βαρεμάρα. Πρέπει να κάνουν κάτι συνέχεια, να απασχολούνται με κάτι, κάποια δραστηριότητα, μ' ένα βιβλίο, στην κουζίνα, με τα παιδιά ή με το Θεό. Αλλιώς μένουν μόνοι τους με τους εαυτούς τους, πράγμα πολύ βαρετό. Όταν μένουν με τον εαυτό τους γίνονται εγωκεντρικοί, μπλέκονται, αρρωσταίνουν ή γίνονται βαρύθυμοι. Ένα μυαλό που δεν είναι απασχολημένο - όχι ένα αρνητικά άδειο μυαλό, αλλά ένα ξύπνιο παθιασμένο μυαλό, ένα ολοκληρωτικά κενό μυαλό - ένα τέτοιο μυαλό είναι πάντα φρέσκο, ικανό, με άπειρες δυνατότητες. Οι σκέψεις δεν είναι δημιουργικές, είναι πληκτικές, μάλλον κουτές. Μπορεί μια σκέψη να είναι έξυπνη, αλλά η εξυπνάδα είναι το ίδιο μ' ένα κοφτερό εργαλείο: γρήγορα φθείρεται· γι' αυτό οι έξυπνοι άνθρωποι είναι κουτοί.

Άφησε το μυαλό χωρίς καμιά απασχόληση, χωρίς να του δίνεις σκόπιμα δουλειά· αυτό άφησέ το να γίνεται αντί να το καλλιεργείς. Διάβασέ το ετούτο συνειδητά κι άσ’ το να συμβεί. Να σου πουν ή να διαβάσεις για το μη απασχολημένο μυαλό είναι σπουδαίο, αλλά είναι και πώς το διαβάζεις και πώς τ' ακούς.

Εκείνο που έχει σημασία είναι να κάνεις το σωστό είδος ασκήσεων, να κοιμάσαι καλά κι η μέρα σου να έχει νόημα. Αλλά κανείς γλιστράει τόσο εύκολα στη ρουτίνα κι ύστερα λειτουργεί με βάση το εύκολο μοντέλο της αυταρέσκειας ή με το μοντέλο του εξαναγκασμού του εαυτού σου να κάνει το σωστό. Όλα όμως τα μοντέλα απονεκρώνουν, οδηγούν σε αργό μαρασμό. Να είσαι δημιουργικός σημαίνει να περάσεις μια πλούσια μέρα έχοντας απλώς επίγνωση χωρίς κανέναν εξαναγκασμό, χωρίς σύγκρουση, φόβο ή σύγκριση.

Βλέπεις, υπάρχουν σπάνιες στιγμές που νιώθουμε έτσι και το μεγαλύτερο μέρος της ζωής μας είναι φτιαγμένο από διαβρωτικές αναμνήσεις, απογοητεύσεις, μάταιες προσπάθειες, κι εκείνο που είναι αληθινό να προσπερνάει. Το σύννεφο της μονοτονίας καλύπτει τα πάντα, κι εκείνο που είναι αληθινό σβήνει. Είναι πράγματι αρκετά κοπιαστικό να διαπεράσεις αυτό το σύννεφο και να βρεθείς στο απλό, καθαρό φως. Απλώς δες τα όλα τούτα κι αυτό είναι όλο. Μην προσπαθήσεις να είσαι απλή. Αυτή η προσπάθεια το μόνο που καταφέρνει είναι να γεννάει περιπλοκές και δυστυχία. Προσπάθεια σημαίνει ότι θέλεις να γίνεις κάτι και το να θέλεις να γίνεις κάτι σημαίνει πάντοτε επιθυμία — με τις απογοητεύσεις της.

Είναι πολύ σημαντικό να ελευθερώσει κανείς τον εαυτό του από κάθε συναισθηματική, ψυχολογική ταραχή, πράγμα που δεν σημαίνει ότι πρέπει να σκληρύνει απέναντι στη ζωή. Αυτού του είδους οι ταραχές χτίζουν σταδιακά ποικίλες ψυχολογικές αντιστάσεις που επηρεάζουν και το σώμα, φέρνοντας διάφορες αρρώστιες. Η ζωή είναι μια σειρά από γεγονότα (επιθυμητά και ανεπιθύμητα)· και όσο μαζεύουμε, όσο ξεδιαλέγουμε εκείνα που θα κρατήσουμε κι εκείνα που θα πετάξουμε, θα υπάρχει αναπόφευκτα η σύγκρουση (της δυαδικότητας) που αυτή η ίδια είναι η ταραχή. Και αυτή η σειρά από ταραχές σκληραίνει το νου, την καρδιά· είναι μια διαδικασία κλεισίματος στον εαυτό, οπότε υπάρχει πόνος. Χρειάζεται τεράστια επίγνωση για να επιτρέψεις στην κίνηση της ζωής να γίνει αποδεκτή χωρίς καμία επιλογή, χωρίς καμία κίνηση προς οτιδήποτε επιθυμητό ή ανεπιθύμητο. Το θέμα δεν είναι να προσπαθείς όλη την ώρα να έχεις επίγνωση, πράγμα που είναι κουραστικό, αλλά να δεις την αναγκαιότητα της αλήθειας που φέρνει η επίγνωση, οπότε θ' ανακαλύψεις ότι αυτή η ίδια η αναγκαιότητα ενεργεί χωρίς να πιέζεις τον εαυτό σου να έχει επίγνωση…

…Οι πιο μορφωμένοι άνθρωποι, εκείνοι που κατέχουν ατέλειωτες πληροφορίες και γνώση, κι εκείνοι που έχουν επιστημονική μόρφωση, έχουν νοημοσύνη; Δεν νομίζεις ότι η νοημοσύνη είναι κάτι τελείως διαφορετικό; Στην πραγματικότητα είναι ολοκληρωτική ελευθερία από το φόβο. Εκείνοι που η ηθική τους βασίζεται στο να νιώθουν ασφάλεια, κάθε είδους ασφάλεια, δεν είναι ηθικοί, γιατί η επιθυμία για ασφάλεια είναι αποτέλεσμα του φόβου. Ο φόβος και η συγκράτηση από το φόβο, πράγμα που το ονομάζουμε ηθική, στην πραγματικότητα δεν είναι ηθική. Νοημοσύνη είναι η ολοκληρωτική ελευθερία από το φόβο. Νοημοσύνη δεν είναι να είσαι καθωσπρέπει ούτε οι διάφορες αρετές που έχουν καλλιεργηθεί από φόβο. Στην κατανόηση του φόβου υπάρχει κάτι που είναι τελείως διαφορετικό από τις θεωρίες του νου…»

*Ανάμεσα στο Ιούνιο του 1948 και τον Μάρτιο του 1960, ο Κρισναμούρτι έγραψε αυτά τα γράμματα σε μια νεαρή φίλη του, την Ναντίνι Μέτα. Αυτά τα δεκαοκτώ γράμματα εμφανίστηκαν για πρώτη φορά στο βιβλίο της Pupul Jayakar (αδελφής της Ναντίνι Μέτα) “Krishnamurti – A Biography,” στο κεφάλαιο 23, με τον τίτλο, Ευτυχισμένος είναι ο άνθρωπος που δεν είναι τίποτα

Να θυμώνεις πνευματικά, όχι συναισθηματικά…

 

Τ

ο Έργο επιτελείται κατά στάδια. Έχει αναβαθμούς. Και απαιτεί χρόνο. Χρόνο και μελέτη. Μελέτη και υπομονή. Υπομονή και… ψυχραιμία. Ένα σύντομο αφήγημα θα διαλύσει τα νέφη της απορίας.

Ένας καλός φίλος, σε μακρινές εποχές, συνήθιζε να διαβάζει ένα απόσπασμα από τη Γραφή κάθε απόγευμα και έπειτα, σε έξαλλη κατάσταση, εκσφενδόνιζε το βιβλίο του προς οιαδήποτε κατεύθυνση. Μια μέρα μού τηλεφώνησε κατά τις 7.00. Για την ακρίβεια με ξύπνησε.

«Σε ξύπνησα;», με ρώτησε επαναλαμβάνοντας την ίδια περιττολογία που χαρακτηρίζει όλους μας για να καταπολεμήσουμε την αμηχανία.

«Τι σημασία έχει; Τώρα έγινε», του είπα. «Συμβαίνει κάτι;»

«Κερνάω καφέ»

«Σε λίγο πάω στη δουλειά», του είπα. Λάθος. Ήταν Κυριακή. Ο φίλος μου κι εγώ λοιπόν, σε λιγότερο από μια ώρα καθόμασταν ολομόναχοι σε καφέ του Πειραιά με την κοπέλα που πήρε παραγγελία να μας στραβοκοιτάζει.

«Μου κάνει εντύπωση», του είπα μετά την πρώτη γουλιά και με κάποια νεύρα για το βίαιο ξεσηκωμό μου Κυριακάτικα.

«Τι πράγμα;»

«Η επιμονή σου με την Αγία Γραφή… αφού ό,τι διαβάζεις σε εκνευρίζει… γιατί δεν την παρατάς;»

«Αυτή θα ήταν μια ήττα που δεν θα την επέτρεπα να μου συμβεί», είπε. Ήταν και αυτός αρπαγμένος. Για άλλους λόγους.

«Δεν φταίει η Γραφή», του είπα και τον φούντωσα περισσότερο.

«Τι φταίει;»

«Εσύ»

Τον είδα να κουνάει το κεφάλι του.

«Χτες ας πούμε… τι έγινε;»

«Χτες τα πήρα πολύ άγρια… έφτασε η Γραφή απέναντι, στη γειτόνισσα», είπε και ανακάθισε.

Χαμογέλασα.

«Τι γελάς; Της χτύπησα το κουδούνι βραδιάτικα… ευτυχώς δεν με παρεξήγησε… είχε προσγειωθεί στο μπαλκόνι της»

«Ευειδής η γειτόνισσα;», τον ρώτησα με νόημα.

«Μια χαρά. Και νεοτάτη»

«Άρα κάνεις και γνωριμίες…», είπα και ο εκνευρισμός του πήρε φωτιά.

«Θα σου πω τώρα τι κάνω πρωινιάτικα και σένα»

«Καλά… εντάξει… ας επιστρέψουμε στο θέμα μας. Τι προκάλεσε την οργή σου;»

Ο φίλος μου ήπιε όλο τον υπόλοιπο καφέ του, παρήγγειλε δεύτερο και άρχισε να μου ιστορεί.

«Με τάραξε αυτή η… συνάντηση του Ιησού με τη Χαναναία… τα θυμάσαι το περιστατικό… από τον Ματθαίο…»

Του έγνεψα καταφατικά.

«…το διάβαζα, το ξαναδιάβαζα… πόσο πολύ τα είχα πάρει… οι Εβραίοι από πάνω κι εμείς από κάτω… δεν το αντέχουν, με νιώθεις φίλε; Δεν το αντέχουν ότι εμείς ήμασταν και είμαστε οι από πάνω… και παρουσίασαν την ειδωλολάτρισσα γυναίκα να ικετεύει τον Ιησού να θεραπεύσει την κόρη της… κι αυτός την αποκάλεσε ‘ψωριάρικο σκυλί’… ή κάτι τέτοιο τέλος πάντων… ‘δεν χαραμίζω τα θαύματα για τους κωλο-έλληνες’, της πέταξε στη μούρη… εκεί ήταν που πήγα να πετάξω τη Βίβλο για πρώτη φορά… αποφάσισα όμως να περιμένω… ε, στο τέλος δεν άντεξα… το κέρατό μου…»

Η αλήθεια είναι ότι δεν τον είχα ξαναδεί τόσο οργισμένο το φίλο μου… το σκηνικό μού φάνηκε προς στιγμήν εντελώς σουρεαλιστικό… να θυμώσεις για ένα περιστατικό που ‘συνέβη’ κάποτε, δυο χιλιάδες χρόνια πριν σε κάποια περιοχή έξω από την Ιουδαία ανάμεσα στον Ιησού και μια άγνωστη γυναίκα… εντελώς τρελό μού φάνηκε για μια στιγμή… όμως μετά άρχισα να το βλέπω διαφορετικά.

Τα πνευματικά ζητήματα δεν έχουν ηλικία. Η αλήθεια δεν έχει ηλικία. Η ζωή δεν έχει ηλικία. Ούτε ο θάνατος.

Γιατί θυμώνουμε με τα πνευματικά ζητήματα; Γιατί κάνουμε ‘συναισθηματικές αναγνώσεις’ ενώ θα έπρεπε να κάνουμε πνευματικές.

«Αν δεν πάψεις να βλέπεις τη Γραφή σαν το μπεστ-σέλλερ του μήνα ή του χρόνου και δεν αρχίζεις να ‘αποστασιοποιείσαι’ αυτά θα παθαίνεις», του είπα ξαφνικά και τον έκανα να σιωπήσει, να ακινητήσει με την κούπα καφέ στο χέρι.

«Τι θέλεις να πεις;», με ρώτησε με χαμηλωμένο τόνο φωνής.

«Θέλω να πω ότι διαβάζεις συναισθηματικά και ανάλογα ερμηνεύεις. Αν δεν κατανοείς το ‘συναισθηματικά’ ας το διατυπώσω διαφορετικά. Διαβάζεις ως αναγνώστης που θέλει να ‘πάρει θέση’, να βρει ήρωα να ‘ταυτιστεί’, να ελευθερωθεί μέσω του ήρωα… αυτή δεν είναι μελέτη ενός ιερού κειμένου, είναι κάποιο τεύχος του Λούκυ-Λουκ… και χωρίς να σε διασκεδάζει κιόλας… γι αυτό θυμώνεις… Έλληνες εναντίον Εβραίων… στη Βίβλο κερδίζουν οι Εβραίοι, δεν έχεις καμιά ελπίδα… πάρτο απόφαση… κι ας υπάρχουν εδάφια που δήθεν ‘σημαίνουν’ το αντίθετο… κι εσύ κάνεις μια ιδεολογική ανάγνωση, βουτάς με όλο σου το πάθος και πιάνεις τον Ιησού από το λαιμό επειδή μίλησε άσχημα στη Χαναναία… δεν κάνουμε δουλειά έτσι…»

Ο φίλος μου ολοκλήρωσε και τον δεύτερο καφέ του… σιωπηλός όμως. σκεφτόταν.

‘Ώστε αυτό κάνω λοιπόν… ταυτίζομαι’

«Είμαστε παιδιά της εικόνας, του κινηματογράφου… ό,τι ξέρουμε το μάθαμε πρώτιστα από τις εικόνες και έπειτα από την προσωπική μας εμβύθιση στο βάθος των γεγονότων… δεν λειτουργούσαν έτσι κάποτε τα πράγματα… κάποτε οι άνθρωποι μάθαιναν δια της ακοής όχι δια της οράσεως… σήμερα δεν αρκεί καν η εικόνα… είμαστε οι πιο έξυπνοι ηλίθιοι της ιστορίας… πολύπλοκοι στη διαδικασία και ρηχοί στην ουσία… με άλλα λόγια…»

«Με λες ηλίθιο;» με ρώτησε δήθεν ενοχλημένος.

«Έξυπνο ηλίθιο… έχει διαφορά. Αυτό λοιπόν που πρέπει να κάνεις…»

«…είναι να το πάρω αλλιώς!», είπε ξαφνικά σα να φωτίστηκε.

«Ακριβώς! Κάποιος που μελετά την ελληνική μυθολογία βιάζεται να βγάλει συμπεράσματα… ο Δίας ήταν ατακτούλης και άπιστος, η Ήρα γκρινιάρα και σκρόφα, ο Άρης ήταν ο Ράμπο και η Αφροδίτη η… τέλος πάντων πρωί πρωί… τι θα του έλεγες αυτού του ανθρώπου; Ήταν οι Έλληνες άραγε τόσο ολιγόνοες ώστε να θυσιάζουν στα σχήματα, στις μορφές και στα είδωλα; Αυτή τη θεώρηση υιοθετούμε για τους προγόνους;»

«Με μια πρώτη ανάγνωση όμως αιφνιδιάζεσαι… πρέπει να το παραδεχτείς…», μου αντιγύρισε ξεθαρρεμένος.

«Είσαι στο μονοπάτι της πνευματικής αναζήτησης χρόνια φίλε μου… πώς καταδέχεσαι να αρκείσαι στην ‘πρώτη’ ανάγνωση; Και να με ξυπνάς πρωί πρωί με τη δροσούλα για να σου εξηγώ τα αυτονόητα;»

Ο φίλος μου έκανε μια χειρονομία ‘συγνώμης’. Ύστερα έπεσε και πάλι σε στοχασμό.

«Και πώς γίνεται να μη θυμώνει κανείς;»

«Να θυμώνεις… αλλά όχι συναισθηματικά… πνευματικά. Πάει να πει να επιστρέφεις στον τόπο του εγκλήματος όπως κάθε καλός ‘ντετέκτιβ’… ‘θα το βρω το κλειδί’ να λες ‘τσαντισμένος’… με τον εαυτό σου όμως… το μυαλό δουλεύει, η ψυχή επαναστατεί, η καρδιά χτυπά δυνατά… είσαι σε κίνηση, σε συναγερμό… όλα συνεργάζονται εντός σου… κι όλη τούτη την ενέργεια που σπατάλησες στην εξαλλοσύνη και το θυμό την παροχετεύεις σε άλλο κανάλι πλέον… και πυροδοτείς τον μυητικό στοχασμό…»

Έπεσε σιωπή.

«Άλλο καφέ;»

Τον είδα να μού χαμογελά συνωμοτικά.

«Το παράκανες μου φαίνεται… σε όλα υπερβολικός!»

«Μου αρέσει να μιλάμε… γι αυτό…»

«Ας σηκωθούμε να περπατήσουμε καλύτερα… έχουμε να πούμε κι άλλα. Είπες θα κεράσεις… δεν βλέπω να βγάζεις το πορτοφόλι», είπα και σηκώθηκα από την καρέκλα.

"Δεν υπάρχουν ανθρώπινα δικαιώματα..."

 

Πιο επίκαιρος από ποτέ ο  Παναγιώτης Κονδύλης… ο έμπεδος και στιβαρός στοχασμός ενός σπουδαίου διανοητή και αναλυτή, ενός φιλοσόφου που έβλεπε πολύ μακριά… αξίζει αληθινά ο κόπος να τον μελετήσει κανείς… Παραθέτω ένα απόσπασμα ‘τσεκουράτο’ από κάποιο βιβλίο του… Οι υπογραμμίσεις δικές μου…

«Δεν υπάρχουν ανθρώπινα δικαιώματα. Για να το πούμε ακριβέστερα: εν έτει 1998 δεν υπάρχουν ανθρώπινα δικαιώματα και κανείς δεν μπορεί να γνωρίζει αν θα υπάρξουν στο μέλλον. Η διαπίστωση αυτή είναι αναπόδραστη αν επιθυμούμε να ορίσουμε την έννοια του ‘δικαιώματος’ και του ‘ανθρώπινου δικαιώματος’ αυστηρά, αδιαφορώντας απέναντι σε πολιτικές – ιδεολογικές σκοπιμότητες. ‘Δικαίωμα’ δεν είναι κάτι που απλώς διάγει βίο φαντάσματος μέσα στα κεφάλια των φιλοσόφων ή που ευδοκιμεί στα χείλη των προπαγανδιστών. Στην ουσία του δικαιώματος ανήκει εξ ορισμού η δυνατότητα να απαιτείται και να επιβάλλεται. Και ως ‘ανθρώπινο δικαίωμα’ επιτρέπεται να θεωρείται μονάχα ένα δικαίωμα το οποίο απολαμβάνουν όλοι οι άνθρωποι μόνο και μόνο επειδή είναι άνθρωποι, δηλαδή χωρίς τη διαμεσολάβηση εξουσιαστικών αρχώς και συλλογικών υποκειμένων (π.χ. εθνών και κρατών) που, από εννοιολογική και φυσική άποψη, είναι στενότερα από την ανθρωπότητα ως σύνολο. Επιπλέον, ένα γνήσιο ανθρώπινο δικαίωμα θα πρέπει να ισχύει και να απολαμβάνεται παντού όπου υπάρχουν άνθρωποι, δηλαδή παντού όπου επιθυμεί να εγκατασταθεί καθένας. Ώστε σε τελευταία ανάλυση δεν υπάρχουν ανθρώπινα δικαιώματα δίχως απεριόριστη ελευθερία κίνησης και εγκατάστασης δίχως αυτόματα νομική εξίσωση όλων των ατόμων με όλα τα άτομα χάρη στην οικουμενική ισχύ μιας νομοθεσίας. Όσο ο Αλβανός π.χ. δεν έχει στην Ιταλία τα ίδια δικαιώματα με τον Ιταλό, μπορούμε stricto sensu να μιλάμε για πολιτικά και αστικά, όχι για ανθρώπινα δικαιώματα. Βεβαίως, τα κράτη μπορούν να βαφτίζουν ορισμένα τουλάχιστον από τα δικαιώματα, τα οποία δίνουν στους πολίτες τους, ‘ανθρώπινα δικαιώματα’, όμως η έκφραση αυτή θα είχε νόημα μόνον εάν το κράτος επεφύλασσε αποκλειστικά στους δικούς του υπηκόους τον χαρακτηρισμό ‘άνθρωπος’, όπως κάνουν μερικές πρωτόγονες φυλές. Γιατί σε ενάντια περίπτωση κανένα κράτος δεν μπορεί να εγγυηθεί ότι δικαιώματα, όπως π.χ. το δικαίωμα της σωματικής ακεραιότητας ή της ελευθερίας του λόγου, είναι δυνατό να τα απολαύσουν άτομα που βρίσκονται έξω από τα σύνορά του. Και αντίστροφα: κανένα κράτος δεν μπορεί, χωρίς να αυτοδιαλυθεί, να αναγνωρίσει σε όλους τους ανθρώπους ανεξαιρέτως ορισμένα δικαιώματα που θεωρούνται ως πολιτικά ή αστικά δικαιώματα, π.χ. το δικαίωμα του εκλέγειν και εκλέγεσθαι ή το δικαίωμα της ελεύθερης εγκατάστασης.

Η κατάσταση στον σημερινό κόσμο είναι σαφής: δεν επιτρέπεται σε όλους τους ανθρώπους, υπό μόνη την ιδιότητά τους ως ανθρώπων, να κατέχουν όλα τα δικαιώματα (είτε αυτά λέγονται πολιτικά και αστικά, είτε λέγονται ανθρώπινα) ανεξάρτητα από το που γεννιούνται ή το που βρίσκονται. Ανθρώπινα δικαιώματα, τα οποία θα άξιζαν πράγματι αυτό το όνομα, θα μπορούσε να χορηγήσει μονάχα ένα παγκόσμιο κράτος, προς το οποίο όλα τα άτομα θα βρίσκονταν σε ίση και σε άμεση σχέση, δηλαδή θα αποκτούσαν άμεσα όλα τους τα δικαιώματα από αυτό ως τον εκπρόσωπο ολόκληρης της ανθρωπότητας. Μόνον όποιος εκπροσωπεί ολόκληρη την ανθρωπότητα, μπορεί και να θεωρήσει τον κάθε άνθρωπο υπό μόνη την ιδιότητά του ως ανθρώπου, ανεξάρτητα από φυλετικά ή εθνικά κατηγορήματα, και να του χορηγήσει ανθρώπινα δικαιώματα. Η εγκαθίδρυση ενός παγκόσμιου κράτους στο μέλλον και επομένως η καθιέρωση ανθρωπίνων δικαιωμάτων, δεν μπορεί να αποκλεισθεί…

…Είναι δυνατόν να μην εγκαθιδρυθεί ένα παγκόσμιο κράτος, αλλά παρόλα αυτά να επικρατήσει καθολικά το ηθικο-κανονιστικό περιεχόμενο εκείνου που ονομάζουμε σήμερα ‘ανθρώπινα δικαιώματα’ γιατί όλα τα κράτη ανεξαιρέτως θα το καθιστούσαν γνώμονα και οδηγό προκειμένου να διατυπώσουν τα πολιτικά και αστικά δικαιώματα που παραχωρούν στους υπηκόους τους. Αυτό σημαίνει: τα ηθικά αιτήματα μπορούν να ικανοποιηθούν και χωρίς να καταφύγει κανείς στη ρητορική των πανανθρώπινων δικαιωμάτων και όποιος θεωρεί τούτην εδώ κενή δεν ανήκει σώνει και καλά σε όσους χαίρονται όταν γίνονται αυθαίρετες συλλήψεις και βασανιστήρια, όπως αφήνουν συχνά να εννοηθεί οι οπαδοί της οικουμενικής ηθικής.

Συμπέρασμα: η πρόταση ‘δεν υπάρχουν ανθρώπινα δικαιώματα’ είναι αυτονόητη αν δεν την συγχέουμε με κανέναν τρόπο και σε κανένα επίπεδο με τις προτάσεις ‘δεν είναι ορθό να υπάρχουν ανθρώπινα δικαιώματα (με την ηθική-κανονιστική έννοια)’ και ‘δεν θα υπάρξουν ποτέ ανθρώπινα δικαιώματα’. Η πρόταση ‘δεν υπάρχουν ανθρώπινα δικαιώματα’ επιβεβαιώνεται άλλωστε καθημερινά από την πολιτική, νομική και αστυνομική πρακτική της ίδιας της ‘Δύσης’, η οποία προσπαθεί να παρακάμψει τις οδυνηρές έσχατες συνέπειες της δικής της προπαγάνδας περί ‘ανθρωπίνων δικαιωμάτων’ εμμένοντας στην κρίσιμη διάκριση ανάμεσα σε ανθρώπινα και πολιτικά δικαιώματα και δίδοντας το προβάδισμα στα δεύτερα, δηλαδή αρνούμενη να αναγνωρίσει όλα τα δικαιώματα σε όλους τους ανθρώπους υπό μόνη την ιδιότητά τους ως ανθρώπων. Τα ‘ανθρώπινα δικαιώματα’ ασκούνται πάντοτε με την επιφύλαξη των (εθνικών, ‘ευρωπαϊκών’, κ.α.) κυριαρχικών δικαιωμάτων. Το κάθε κυρίαρχο κράτος ή η κάθε κυρίαρχη εξουσία έχει το δικαίωμα να συλλαμβάνει ανθρώπους από άλλες χώρες μόνο και μόνο επειδή αυτοί εισέρχονται ή παρεπιδημούν δίχως άδεια στην επικράτειά της, όμως δεν έχει π.χ. το δικαίωμα να τους ξυλοκοπήσει, γιατί η ίδια διακηρύσσει το ανθρώπινο δικαίωμα της σωματικής ακεραιότητας –λες και η σύλληψη καθ’εαυτήν δεν αποτελεί eo ipso άρση του δικαιώμτας του ατόμου να διαθέτει το σώμα του όπως θέλει! Με αυτή τη συνταγή η Δύση νομίζει ότι ‘δύναται δυσί κυρίοις δουλεύειν’, όμως το κάνει με αντίτιμο την λαθραία εισαγωγή των αρχών και της πρακτικής του ‘κράτους δικαίου’ μέσα στο χώρο των ανθρωπίνων δικαιωμάτων. Οι παράνομοι μετανάστες, οι οποίοι απελαύνονται, υφίστανται βέβαια τη μοίρα τους σύμφωνα με τις (μεταβλητές) διατάξεις του ‘κράτους δικαίου’, όμως δεν την υφίστανται επειδή δεν είναι άνθρωποι, παρά επειδή δεν είναι Γάλλοι, Έλληνες, Γερμανοί, κλπ. Στην κρίσιμη αυτή περίπτωση αποφασιστικό αποδεικνύεται το κριτήριο της εθνικότητας, όσα κι αν ισχυρίζεται η ρητορική της Δύσης περί ‘αξιοπρέπειας του ανθρώπου’ κλπ. Το ‘κράτος δικαίου’ εμφανίζεται εδώ καταχρηστικά ως φύλακας των ανθρωπίνων δικαιωμάτων και συμπεριφέρεται εξ ίσου ανακόλουθα όσο και ένας οπαδός του ηθικού οικουμενισμού, ο οποίος όταν βρίσκεται σε μια ξένη χώρα και αντιμετωπίζει δυσκολίες, προκειμένου να διευκολυνθεί δεν τηλεφωνεί… στην ανθρωπότητα αλλά στην πρεσβεία της χώρας εκείνης που έχει εκδώσει το διαβατήριό του…

…Ήδη την εποχή του Ψυχρού Πολέμου η προγραμματική επιστράτευση των ‘ανθρωπίνων δικαιωμάτων’ εναντίον του ‘ολοκληρωτισμού’ δεν εμπόδισε τις στενές συμμαχίες του δυτικού στρατοπέδου με ωμές δικτατορίες. Η πολύ διαφορετική συμπεριφορά των ΗΠΑ π.χ. έναντι της Σαουδικής Αραβίας και του Ιράν, μολονότι και οι δυο αυτές χώρες αντιμετωπίζουν κατά τον ίδιο τρόπο τα ‘ανθρώπινα δικαιώματα’, μαρτυρεί ότι η Δύση δεν εννοεί να ξεκόψει από τις παραδόσεις της στο σημείο αυτό. Βεβαίως, τα διδακτικά παραδείγματα είναι πολυάριθμα. Ας περιοριστούμε λοιπόν σε μια γενική παρατήρηση. Η πολιτική εκμετάλλευση των ‘ανθρωπίνων δικαιωμάτων’, δηλαδή η χρήση τους ως μέσου πίεσης και επέμβασης, είναι αναπόδραστη ήδη λόγω του γεγονότος ότι τα τέτοια ‘δικαιώματα’ μπορούν να επιβληθούν μονάχα από τους ισχυρότερους πάνω στους ασθενέστερους, το αντίστροφο όμως είναι αδύνατον να γίνει, ούτε είναι δυνατόν στην περίπτωση αυτή να υπάρξουν οποιεσδήποτε θεσμικές ρυθμίσεις…

…Μετά την κατάρρευση της Ουτοπίας της Ανατλής η εξημερωμένη πλέον δυτική ‘Αριστερά’ έχει εγκολπωθεί την Ουτοπία της Δύσης, δηλαδή την ουτοπία μιας παγκόσμιας κοινωνίας που τείνει προς την αρμονία πάνω στη βάση των ‘ανθρωπίνων δικαιωμάτων’. Διάφοροι ‘αριστεροί’ και μάλιστα πρώην κομμουνιστές ή φιλοκομμουνιστές, επιστρατεύουν σήμερα ποικίλες εκλογικευτικές ακροβασίες προκειμένου να προσαρμόσουν την ‘προοδευτική’ τους συνείδηση στην πραγματικότητα όπως αυτή διαμορφώθηκε μετά την αμερικανική νίκη στον Ψυχρό Πόλεμο. Η παθιασμένη ομολογία πίστεως στα ‘ανθρώπινα δικαιώματα’ τους προσφέρει τη δυνατότητα να στήσουν γέφυρες συμβιβασμού ανάμεσα στο παρελθόν και στο παρόν χωρίς να εξευτελισθούν φανερά, γιατί αυτήν την ομολογία πίστεως στην ιδεολογία του πρώην εχθρού την καλύπτουν πίσω από την δήθεν εμμονή στο αρχικό ‘ανθρωπιστικό ιδεώδες’ της ‘δυτικής Αριστεράς’. Έτσι, η ίδια εκείνη ‘Αριστερά’, η οποία χτες ακόμη έπαιζε το ρόλο του ‘χρήσιμου ηλίθιου’ (Λένιν) στις διάφορες εκστρατείες ειρήνης του Κρεμλίνου και δεν υπέφερε την έκφραση ‘ανθρώπινα δικαιώματα’ όταν αυτή έβγαινε από τα χείλη του Reagan και της Thatcher –η ίδια εκείνη ‘Αριστερά’ αποτελεί σήμερα τον ‘χρήσιμο ηλίθιο’ των πολυεθνικών εταιρειών και του οικουμενιστικού αμερικανισμού. Κίνητρά της είναι η πολιτική αφέλεια και τα χειροπιαστά κοινωνικά οφέλη, αν και σε πολύ διαφορετικές δόσεις και μίξεις εκάστοτε. Βέβαια, πολλοί ‘αριστεροί’ τρέφουν ακόμα την ψευδαίσθηση ότι εκπροσωπούν την αντίθεση προς το ‘σύστημα’, μόνο και μόνο επειδή ενίοτε επικαλούνται την ιδεολογία του συστήματος ενάντια στην πραγματικότητά του. Έτσι πορίζονται τον άσπιλο μανδύα, τον οποίο κατόπιν φορούν επιδεικτικά. Όμως η ιδεολογία του συστήματος, δηλαδή η συνείδησή του, αποτελεί εξίσου μέρος του όσο αποτελεί και η πρακτική του, δηλαδή η κοιλιά του. Και υπάρχουν σοβαρές ενδείξεις ότι εδώ η κοιλιά κοιμάται λιγότερο από τη συνείδηση που την κατευθύνει.

Τα ‘ανθρώπινα δικαιώματα’ είναι πολιτικό εργαλείο μέσα σε μιαν πλανητική κατάσταση, η πυκνότητα της οποίας καθιστά βέβαια απαραίτητη τη χρήση οικουμενιστικών ιδεολογημάτων, μέσα στην οποία όμως η δεσμευτική ερμηνεία των ιδεολογημάτων αυτών συνεχίζει να εναπόκειται στις διαθέσεις και στα συμφέροντα των ισχυρότερων εθνών. Τα ‘ανθρώπινα δικαιώματα’ υπόκεινται στην επαμφοτερίζουσα λογική αυτής της κατάστασης και αντικατοπτρίζουν τις αντιφάσεις και τις εντάσεις που σημαδεύουν κατά τρόπο δραματικό την παγκόσμια κοινωνία. Γι’ αυτό ο αγώνας για την ερμηνεία τους αναγκαστικά θα μετατραπεί σε έναν αγώνα μεταξύ ανθρώπων γύρω από ό,τι θεωρεί εκάστοτε ο καθένας τους ως δικό του αναφαίρετο δικαίωμα. Αυτός ο αγώνας περί ερμηνείας έχει αρχίσει από καιρό ανάμεσα σε ‘Βορρά’, ‘Νότο’ ή ‘Δύση’ και ‘Ανατολή’ και οξύνεται στο βαθμό που τα δισεκατομμύρια του ‘Νότου’ ή της ‘Ανατολής’ ερμηνεύουν όχι τυπικά, παρά υλικά τα ‘ανθρώπινα δικαιώματα’, απαιτώντας μιαν ουσιαστική ανακατανομή του παγκόσμιου πλούτου χωρίς να τους ενδιαφέρει η ηθική των χορτασμένων. Όπως η εσωτερική λογική του ‘ελεύθερου εμπορίου’, έτσι και η εσωτερική λογική των ‘ανθρωπίνων δικαιωμάτων’ θα στραφεί σύντομα εναντίον της Δύσης και τότε αυτή θα εγκαταλείψει τις σημερινές ιδεολογικές της θέσεις. Είναι βέβαια πολύ αμφίβολο αν και έτσι ακόμα, θα μπορέσει να κερδίσει τους τρομακτικούς αγώνες κατανομής, οι οποίοι θα συγκλονίσουν τον 21^ο αιώνα»

 

Παναγιώτης Κονδύλης, Ανθρώπινα Δικαιώματα: εννοιολογική σύγχυση και πολιτική εκμετάλλευση [στην ενότητα Τα Ηθικά Επιχρίσματα της Φιλελύθερης Ουτοπίας]. Από το βιβλίο: Από τον 20^ο στον 21^ο αιώνα. Τομές στην πλανητική πολιτική περί το 2000. Θεμέλιο, Αθήνα, 1998