«…Η λέξη φαρμακός (γόης, μάγος, δηλητηριαστής), είναι συνώνυμη με τη λέξη φαρμακεύς (που ο Πλάτων χρησιμοποιεί), η οποία διαθέτει την πρωτοτυπία να έχει επικαθοριστεί από τον ελληνικό πολιτισμό με μιαν άλλη λειτουργία. Με έναν άλλο ρόλο, και ρόλο τρομερό.
Έχουν συγκρίνει το πρόσωπο του φαρμακού με έναν αποδιοπομπαίο τράγο. Το κακό και το εκτός, η αποπομπή του κακού, ο εξοβελισμός του εκτός του σώματος (και εκτός) της πόλης, αυτές είναι οι δύο μείζονες σημασίες του προσώπου και της ιερουργίας.
Ο Αρποκρατίων τις περιγράφει ως εξής, σχολιάζοντας τη λέξη φαρμακός: ‘Στην Αθήνα, δυο άνθρωποι αποπέμπονταν για να καθαρθεί η πόλη. Αυτό γινόταν κατά τα Θαργήλια, έναν απέπεμπαν για τους άντρες, έναν άλλον για τις γυναίκες’. Γενικώς, οι φαρμακοί θανατώνονταν. Αλλά φαίνεται πως δεν ήταν αυτός ο ουσιαστικός σκοπός της επιχείρησης. Ο θάνατος συνήθως προερχόταν σαν δευτερογενές αποτέλεσμα ενός πολύ γερού μαστιγώματος. Που είχε σαν αρχικό στόχο τα γεννητικά όργανα. Άπαξ και οι φαρμακοί είχαν αποκοπεί από το χώρο της πόλης, τα χτυπήματα έπρεπε πλέον να διώξουν ή να προσελκύσουν το κακό έξω από τα σώματά τους. Μήπως τους έκαιγαν επίσης σαν ένα είδος καθαρμού; Στις Χιλιάδες του, αναφερόμενος σε ορισμένα αποσπάσματα του σατιρικού ποιητή Ιππώνακτα, ο Τζέτζης περιγράφει με τον ακόλουθο τρόπο την τελετή: ‘Ο φαρμακός (εν. η ιερουργία του φαρμακού) ήταν μια από τις πιο παλιές πρακτικές καθαρμού. Αν μια συμφορά έπληττε την πόλη, εκφράζοντας την οργή του θεού, λιμός, λοιμός ή κάθε άλλη καταστροφή, προσέφεραν θυσία τον άνθρωπο τον πιο άσχημο από όλους σαν ένα είδος καθαρμού και σαν ίαμα για τα δεινά της πόλης. Έκαναν τη θυσία σε έναν καθορισμένο τόπο και έδιναν στον φαρμακό με τα χέρια τους τυρί, ένα γλύκισμα από κριθάρι και σύκα, και έπειτα τον χτυπούσαν από εφτά φορές με κρεμμυδόσκιλλα, με κλαδιά από αγριοσυκιές και από άλλα άγρια φυτά. Τέλος, τον έκαιγαν σε μια πυρά από κλαδιά άγριων δέντρων και σκόρπιζαν τις στάχτες του στη θάλασσα ή τον άνεμο, σαν ένα είδος καθαρμού, όπως είπα, για τα δεινά της πόλης’.
Το ίδιον σώμα της πόλης ανασυστήνει συνεπώς την ενότητά της, ξανακλείνεται στην ασφάλεια του βαθύτερου εντός της, αποδίδει στον εαυτό της τον λόγο που τη συνδέει με τον εαυτό της μες στα όρια της αγοράς αποκλείοντας βίαια από το έδαφός της τον αντιπρόσωπο της απειλής ή της επίθεσης από το εξωτερικό. Ο αντιπρόσωπος αντιπροσωπεύει δίχως αμφιβολία την ετερότητα του κακού που έρχεται να θίξει και να μολύνει το εντός, εισβάλλοντας απρόβλεπτα στο εσωτερικό του. Αλλά τον αντιπρόσωπο του εξωτερικού τον έχει επίσης συστήσει, τον έχει εντοπίσει σύμφωνα με κανόνες η κοινότητα, τον έχει επιλέξει, αν αυτό λέγεται, μέσα από τους κόλπους της, τον έχει συντηρήσει, τον έχει θρέψει η ίδια κλπ. Είναι αυτονόητο ότι τα παράσιτα είχαν γίνει τα κατοικίδια του ζωντανού οργανισμού που τα σιτίζει με δικές του δαπάνες. ‘Οι Αθηναίοι συντηρούσαν κανονικά, με έξοδα του Κράτους, έναν ορισμένο αριθμό εκφυλισμένων και άχρηστων ατόμων, και όταν κάποια συμφορά όπως ο λοιμός, η ξηρασία, ο λιμός, έπληττε την πόλη, θυσίαζαν δυο από αυτούς τους απόκληρους ως αποδιοπομπαίους τράγους’[1]
Η τελετή του φαρμακού συνεπώς παίζεται στο όριο του εντός και του εκτός και έχει ως λειτουργία να χαράζει και να ξαναχαράζει αδιάκοπα αυτό το όριο. Intra muros /extra muros. Προέλευση της διαφοράς και της διανομής, ο φαρμακός αναπαριστάνει / αντιπροσωπεύει το κακό που ενδοβάλλεται και προβάλλεται. Είναι ευεργετικός καθόσον θεραπεύει –και γι’αυτό το λόγο τον τιμούν και τον περιβάλλουν με φροντίδες-, είναι επιβλαβής καθόσον ενσαρκώνει τις δυνάμεις του κακού –και γι’αυτό είναι επίφοβος και περιβάλλεται με προφυλάξεις. Προκαλεί αγωνία και γαλήνη. Είναι ιερός και καταραμένος. Ή σύζευξη, η coincidentia oppositorum ξηλώνεται αδιάκοπα μέσα από το πέρασμα, την απόφαση, την κρίση. Η αποπομπή του κακού και της τρέλας αποκαθιστά τη σωφροσύνη.
Ο αποκλεισμός γινόταν τις κρίσιμες στιγμές (ξηρασία, λοιμός, λιμός). Η απόφαση τότε επαναλαμβανόταν. Αλλά η διατήρηση του ελέγχου κατά την κρίσιμη στιγμή απαιτεί η έκπληξη να έχει προβλεφθεί: από τον κανόνα, το νόμο, την κανονικότητα της επανάληψης, τη σταθερή ημερομηνία. Η ιερουργία, που γινόταν στα Άβδηρα, στη Θράκη, στη Μασσαλία, κλπ, επαναλαμβανόταν στην Αθήνα κάθε χρόνο. Ακόμα και τον 5ο αιώνα. Ο Αριστοφάνης και ο Λυσίας κάνουν σαφείς υπαινιγμούς. Ο Πλάτων δεν ήταν δυνατόν να την αγνοεί.
Η ημερομηνία της τελετής είναι αξιοσημείωτη: την έκτη μέρα του μηνός Θαργηλιώνος. Είναι η μέρα που γεννήθηκε εκείνος που η θανάτωσή του –και όχι μόνον επειδή ένα φάρμακον ήταν η άμεση αιτία της- μοιάζει με τη θανάτωση ενός φαρμακού του εσωτερικού: ο Σωκράτης.
Ο Σωκράτης, ο επονομαζόμενος φαρμακεύς στους διαλόγους του Πλάτωνα, ο Σωκράτης που, ενώπιον της καταγγελίας που ασκήθηκε εναντίον του, αρνήθηκε να υπερασπιστεί τον εαυτό του, αποποιήθηκε τη λογογραφική προσφορά του Λυσία, ‘του πιο ικανού από τους σύγχρονους συγγραφείς’, που του είχε προτείνει να ετοιμάσει μια γραπτή απολογία, ο Σωκράτης γεννήθηκε την έκτη μέρα του μηνός Θαργηλιώνος. Ο Διογένης Λαέρτιος καταθέτει τη μαρτυρία: ‘Γεννήθηκε την έκτη μέρα του μηνός Θαργηλιώνος, τη μέρα που οι Αθηναίοι κάνουν καθαρμούς στην πόλη’…»
Πηγή: Jacques Derrida, Πλάτωνος Φαρμακεία (μετ: Χ.Γ. Λάζος, εκδ. ΑΓΡΑ)
2 σχόλια:
Η συγγραφική σου «δεινότητα» διδάσκαλε παραμένει αλύγιστη στο χρόνο! Β.Μ.
Δέχομαι τον έπαινο εκ μέρους του Ζακ Ντεριντά που αληθινά σε αυτό το πόνημά του αναπτύσσει έναν εξαιρετικά γόνιμο στοχασμό!
Δημοσίευση σχολίου